Enerji Yönetimi Ergonomi Ders Notu (Turay Gökçen) ~- -\ 1 ~1 -..i -=-_ J ---------- -- ,~i2.or-cr-rueA~ GO\LGEW ,!:r2.GOlVOH, (-rOl-'LUj NV & L.n ~i ENDÜSTRI MÜHENDISLIGININ TANIMLARI • Endüstri Mühendisligi:Tesis-makina-teçhizat ve insangücÜnttl' en ekonomik ve prodüktif bir sekilde kullanmak amaciyla metod etüdü; is ölçumü ve diger modem sevk ve idare tekniklerini kap'sa:i!ri.'ina alan mühendisli~ disiplinidir. Li Endüstri MtilieITd~sHgi:Mamül ve hi~m0nerin~ söz k.onusu oldugu sistemlerefeki beseri (iuGm) faKrt:0rfer€r€ tiEl:hi;10j~m.* üzere, bü~n unsurlara mühendislik görüsünün uYgH1apffi~si4~;.' ENDÜSTRI MÜHENDISLIGI'NIN KONULARi · I Etüdü , .. • ~"'".ft\;. • Yerlestirme planlarinin yapilmasi (Tesis Planlamasi) • Takim ve mastadarin hazirlanmasi, makina ve tezgahl}wfHl seçimi -.-~y öney lemarastirmasitekniklerL _ il Yardimci fonksiyonlar (is yeri orgartizasyônM, ,is degerlendirme, personel egitimI, tesvikli ücret plilnt.~ftHii~li, 4s güvenligi) 2. , :i ------------. ---- ---- ---_._---~._----._--- ERGONOMI KAVRAMi ErgonorninIn Tarihi ve Gelisimi Ergonomiriin dogus ve gelisimine neden olan çalismalardan ilki zamah ve hareket analizleri olarak bilinmektedir. Zaman ve metot çahsiiiii~iiiih gelistirilmesine ait ilk incelemeler' F.W.Tayiôr (1856-1915) taf~IlIHi!if;i yapilmistir. Hareket konusundaki çalismalar ise bir mühefiats 'd.1ah F.B.Gilberth (lSt68-1924) ile psikolog olan esi L.M.Gilbert'e aittir.taMi~Hih yaklasi'i:tii geri kalan zaman, elemanlanna d:aha etkili bff,~s~~~f~e kullanilabilmek için yararsiz çalisma süreleriilm :aynlmasina i~a~~~~~4ii. OnUn ortaya koydugu bu prensiplerle üretirnin ;&aha in~~lenme:s~Oj' " .... ~., o' ., elemanlara bölü11Ifiesindebazi güçlüklerle ikaf.s\ii;a~ilnu~tir.(~f tarafindan yapilari bölümleri çok kaba 1J1d.1l:Itl.Wlf~liigi~i(§~·:,·· birbirinin tam oiarak ahaliL"ye daha möM~fli ·afiainz te1a.'1iM' ilk adimlan atan hareket· ve zaman sistemlerinIfi bilinmektedirler. ERGONOMININ TARIHI VE GELIsIMI Bu yüzyilin basinda zaman ve hareket çalismalarinin dezavantajlanna ve özellikle yüksek is yüldi ve agir çalisma kosullarindan dolayi Avrupa'da is fizyolojisi hizla gelismistir. Is fizyologlan üretim artisindan çok çalismalanm insan is yükünün azaltilmasi için yogulllastir'fnJslardir. Bu çalism:ailM uygulamada isyeri yerlesimini çok etkilemis ve ba.Zi t€hHkeleryerine teori ve uygutamada çalisan tüm arastirmacilann birlikteligini $a~lamistir. 19?O'deh bu yana ABD'de, karmasik ihsan götev sistemi ile insani bitlesHt~h modern .. bilimsel isletmecilik teknigi,' eiiclUstfiye giIniistir. Bttg'e!isUi1, Taylor, Gilbetth'inçalismalanna dayali öl6l:Ugü: kadm-' is' fi~~~~]*s,i die deneys€l psikolojinin arastirma sonuçlat1ha da 'daYa,lf@lT: Çw.liM~~t~~J:k~@i . :,·i.\ .:',":, •.' nokta, . hiz ve duyarlilik ölçmelerine. d·ay:a1i in~tlti Hs! "l~~~swjh degerlendirilmesidir. BÜJ.._.,..._ .::.-- "",::•..-.,.,-- -=-- "'--:-_._",,-,-- .::-~ ~~ ~j -Ti "'l .,1 - -"\ -.., 1 "'1 "'1 J _ J ERGÜNOMININ TARIHI VE GELIsIMI Ikinci Dünya Savasi sirasindaki ülkeler arasindaki düsmanliklari, her ülkedeki bilim adamlarini; psikolog, fizyolog, makina mühendisi Ve endüstri' mühendislerinin akla gelmedik alet ve makinalari yapmak üzere bir araya getirmistir. Bu sirada güvelllik sektöründeki 'yogun çalismalar, diger sel,"'~i, ~ ~~.~- ~\i~ .~ ~ " 0'- ~ ::'0' ;~" ;~ ~, '~..r::/ " ~~ ~ .~ .~ '.~ ;-, :ii': -~ ~~' '.-"/ .. ::~ ~ ~H ~Qr ,~ ,"aD '"- .;, ~ .. ,..;.( \s I.,i)iii-( 'ro - (]) ~ ~ ~ {/) .~ ,-4 Q {/) ~ .~ ~ ~ ~ .~ 00 S § .l--( 00 (\) ,~ '"d O ~ 'Q "~ .~ z O- .. .1---( H .. (]) .~ H ~ (]) ~ .....-< El ~ H ..•.... (]) Q.) 00 ~ ~ .~ El 00 [/) .•...• [/) ~ z (]) ~ ~ ~ ~ 00 .~ ~ .~ .~ ~ .....-< [/) § J 00 El ..•.... ~ z .- O 00 (]) ..•.... .~, ro ~ O ÇQ • • • • IClIl,,,A • I:;U:TMr. • 11<"1\1 •• IIAJl:IM • cf:I.lsrlmw. • n:lfll.F.Nf. ~ • 'IH"~:JIl/lH • 1·1i.llrl.·Hlllflliiii: • '-I/!IMA • 1:;U:TMF. • yfIH"TI •• • rir.Nf.ll"" • r:'·I.I:;rI 1'1lO'. ~.~-.!.~~ .. ~!:~ . ~ YAKLASiM AYnrNI.AtMA nll7.p.vI cUntJLTlI Vy' TITllr.:)I" TOZ, DUMI\H VE TOKSIK I!nn-:~U:h • onTAM J.S.if!: VP.: nU~~T __ S""'C:4.w:.Lr~ RADYASYON' F.TKlu:,,1 Seklll YAi.;iH ÇF.V'RE • r.öSTI!JIGp.I.F.R • KOIfTROI.LAR .• iiwclHA VE JNSliNH~Nt~t .• DOYUT sonUNI.ll.nt .• DURUS: VF. onmus GENEl. ÇEVRE ERGONOMiK ·r.'Ifll;AJI~A"n.li~ INSAII rAirtt_u • Kl3knil. 1.n" YIILIIKD'I • 13 ~h:lI r.n:11.uI • Yil!) VF."IPMh" ,.AKf('IfiII • !"fo:".V'i\I. O-Vlllf ,.,...i~i • ii:1~1, ILI 1"t"1.1.h:LnI1 • rl:irl. r(ti"i • N1l"""TII, • U~'~irti ,_ n, •.••.inr 'I'$~l • .r,.t:aJ. 1lAiii.,(- .., " ~ ' ' ... " " - Sistemin am1Cnn gerçeklestirebilmesi için; Etkilenme, YÖ11el1:rne ve Kofitr&14~Ifi~ gerçeklestirilmesi gerekir. - ::., - ::., -~ - ---i -~ Etkilel1Yne:Sisterrri hareketegeç~." Sisterre eneiji Vei11le islOO1idlr. Yöneltme:Sisterrri daiim am1Ci yönünde düzelt:tre, amaca yöneltine ~~vi<:if"'" 1 C<:l'nt'YYll ••• ,...3:~1 .•.•..• ~~·· • il' 1 ritro :.L llJ.LUftan o an iX!}'J.J.Xuat1 L111T11.11.it.: 1hUii.IJ.11~11çin yap an iS @Ri _ .. _', ... _._n __ "'h·" .-. Sistemin Çalis1inlmasi Insanaait~~Yi~r_._" ." Basit Sistem E Y K .. i _____ ~ c,·"•.. ·" ._.. '. Mekanik Sistem E Y K " . -.- -- Otomatik Sistem E Y K '-0"" ~~n.",,}'\ _ A:!;,\:u:;~~..cl..? ___ ~ E: Etkilerime Y: Yöneltme K: Kontrol INSAN-MAKINA SISTEMININ TN~k:< ALANLARI 1.Konstrüktif Tasarim Dogrud:ah dögiiiya: is s1'steminin üzerinde çalistigi ilMne ile il~ii1(dit.,W;~:ix~s~e bir rt'üi.l veya Jiiintet (Habilir. Bu· mal veya hizmetin s'ekli, t@kf.i\i~;"!tt~smi, fon.nu belidenir. "i 2.Tekti'olbjik ta~;anm'. ~ Imalat yÖntemiHi kapsar. "'\ 3. T el<..nik tasanm .Isin otomatik.1esllie d1erec'esihikapsar. 4.Is Teknigi Tasafiiiii Is fizyolojisi ve"enför'iiÜisyöIi tekili·gi bilgileri kullanilarak is sl~t~m~e'$~t~t ve zaman etüdleri a'~l'siIit1aiiitic.~'let. :~~i:i'~ ~ ~-~ ~ r"n.i~:-:­ ..-.L. -iö-.. ~ :i-~ -~ -- -:----::= .. ,;.' 5.Antropometrik Tasanm Is sisteminin insan vücuduna uygunlugUde alihiI. 6.Çevre Kosullan Tasanini \, Normalolarak çevre kosullari ele alinir. Gürültü, renk, titresim, iSltma~ havalandirma, aydinlatma, gaz, toz ve buhar konulan ele alinir. 7.1s güvenligi Tasanini Güvenlik araçIçnnin kullanimi ve bu konularla ilgili yönetmelikler ele alinir. s:.Organizasyon Tasarimi Is sistemlerindeki isbölüinü diger sisterrÜerle karsilastirilir . . ,,~~;:i,~'" INSA.N-MAKINA SISTEMININ TASAliM: ALANLARI ~ 22 içindeki . gl1.fP davranislarinin düzenlernede formal ve informal IO.Sosyolojik Tasarim Sosyoloji, isletme düzenlenmesidir. Bu ~plar ele alinir .. 9.Psiko lojik Tasarim Çalisanlarin performansini arttirmak için psikolojik ortamin iyilestirilmesi ve çalisma isteklerinin arttirilarak gelistirilmesi üzerinde çalisir (Motivasyon).'>;~/J* i'-l ~':.~tA,Jk clkU q~'--/~ir _E(lcvi.<>~~/ ~--.;., / ~2.~ Er:. J7.'e ./,;/ ~): ~j ~-/; i :1 E;p/>-; /51t 9 Qr;~.;! i 5 v<: Ei-j"'nO~Y\)A ~rci...$ Ald.,....I~,..., . (Jtl SDvY •. - . 'd..lc..i'r"'! d c;:;e.V~ /(i':sb'~i) Jli ki P/'74- .• FI p /NSAIiI .rA~ ~ • 1~1.r.TMF: • 'KM"I .• ,I.\IC'" • ;'F:I.ISTlnK"f. • Yf:rflU:1(f. • • ·11'l"'H::"~~ • I·I:",rirPrfilp"" · ,,,!.,•.•. " l:jlr.f'Ii!T. • T1IHrTIJI • "F."~ii:TI" ·':ri.l!iTI11"'" ~ 1I~' _~' • ...!! ~~R .i~ AYIHH'.A'04" nll7.r:vl cUnUi.rt1 VF,: TITllr.!)I •• TOZ, DU"""" VP. TOKSIK I!:T'JI" .••L,. •• OnTAH t.S-J.f! VF.: nUT'1JR~ __ .'f'JC::4t:=.L,~ AAnVMöYoN F:TkII.F:RI Sekli J y~ii:IN çr.v"nE • r.t1Sll00F.I.F.R • 1t0000000I.UIl • iiwi:INA VF. JNSi\N MEKANliH • !lOYllT r.ORUHI.ARl .• DURUs VP. onmus G E tl E I. ç E V R !: Insan - makine sisteminin çalismasi, bir bilgi alis· ve~isi ve ali­ nnn i:ilgilerin degerlendirilmesi seklinde olur. Bilgiyi alan insan, onu ynrgilama çarklarmdan geçirerek karar sekline dön~t!:lrür. Bu ka. riir, önceden edinilmis bilgiiirrle yeni alman bilgilerin bIlesimi sOnu­ eu ortaya çikar. Kisi, aldigi karara göre eyleme geçer. Insan, maki­ neden gelen bilgileri eyleme dönüstürünceye kadar çok çesitli etmen. lerin etkisinde kalir. Insanin, makineden gelen uyarilari (bilgileri), eyleme dönii.~türiineeye kadar yaptigi tüm etkinlikler ve bu etkin. liklere etki eden tÜm etmenler ergonominin ugras alanini olusturur. Sekil i'de ergünüm;nin ugras alani resimlendirilmistir. • 11131:nn. :O.hA YIL IItr.nii1 • i~ nhill "...1'-'''' • ~,,:,:Y~!,-rv •• ni:1:'lf L"~A" rA,ltl'lilU i '(A!J"',.IN:1I"rT' •...,.........1 ·'J'IT.IUI'A,. .•.. I.~ • ic'1" ,. ,·riut.h:l.n'1 • ~rTI ••..• 'Tnl • .....---vI •• • 'U."lrr,,1f "nll.l~1 • 1$""''''''''1 • .i,ii::ii. J..AIlt.I( ," , rf, rr, rf iri rf, iri ,r, rr, rf ,r, (f' (f', ir, ir, \krf"&'-~~\r, i " ri, ,1" rf if, 11,' i if if, il if, il' ,1 ,'r ,i ,r i (I' ,, , i i ,I 1 ,il i i : i ~ i , ' i i) i li ' i f' . ii ii , i' ,I i" i i i ,il . i i " ,I ,I i li i li i li i i'i i i ,I i " i i'i i i ! i: ~ ! i ' , i i : i i i i i i i ili . , i i ' i~-- ··'t - t ,-~- "- ---.. ~ J~ -----.- INSAN-MAKINA SISTEMININ INSAN AÇisiNDAN DEGERLENDIRiLMESi • IM~r de isin yapilabilir olmasi gerekir. Bu yapilabilitUk ffi€nfal ve kassal çalisma ile gerçeklesir. Yapilabilirlik: Isin il1s-aha,mental ve kassal özelliklerine uygun olmasidir. • Dayahilabilidik:isin yapilabilmesi fakat me:sai süresi içinde zotlanj:hadan dayanilarak gerçeklestirilmesi demektir. • Bekreiiebilirlik:Insanin kisisel-degerleriyl€ toplum için€l!€iR:i jliskÜetlyle ilgilidir. Bu özellikle insanin s;EY~yal fonksIyonlafini da-içine alir. . - . - .- :~ ; • Hosnuthik: Insan- Makina sisteminde çalisan ins~fi1n i)fefil~~: grubundan hosnut olmasi demektir. Is BILIMININ TEMEL KAVRAMLAM YÜKLENlvfE : Herhangi bir isin yapilabilmesi ~~~E. gerekenlerin tümünü kapsar. Yüklenme; isin yapilmasi iÇii.i! kisiden kisiye degismeyecek özellikler toplamidir. ZORLANMA : Yüklenmenin kisi üzerindeki etkisi. Kisiden kisiye degisir. GEREKENLER : Isin yapilabilmesi için bir takim kisisel ve mental unsurlarin olustunÜmasi gerekir. O is için yapilmasi gereken seylerin tümüdür. 24-; Yüklehrtie Kisisel Özellikler Zorlanma -=.;----- --,--- ---'------" Y 0fgtiHiliik! ÇALISMA SEKILLERI - Kasstil çti1isYrui l.Statik kassal çalisma: Duraganlik sözkontisUdUt. LLStatik tutma:Bir agirligin organ - tarafindan hareketsiz tutulmasi. 1.. 2.Statikdurma 2. Dinamik kassaI'5a\isma: Yapilan bir hareket sözkonusudur.Statik Çalisma Aninda Vücutta Mey' mala" gösteren grafik degerlerdir. Is yükü II•• soluniim dforinligl ara· sindaki iliski VQ• va veü, degerlerinin dogrusal i1/skileririden kolay· ca g~rülmekiedir. ierji gereksinimi arasinda dogrusal bir iliski vardir.1s yllkü .arttikça.. nun derinligi ve ohÜen IOkeiimi de al'Ulr (Sekil 36). :iöcio Çalisanlarin isbasinda enerji harcama düzeyi ile uygulama süreleri iliskisi Ortalama Enerji Harcamasi (kcalldk) Çalismanin DeVam Ettigi Maksimum Süre --~ ".-.-"-~ ..~ f-~ - r. 300 Saniyenin çokIcisa bir dilimi 100 5 saniye 25 5 dakika .- 15 1 saat 12.5 4 S'cü:it 10 10 saat 10gUn -... - -- ... -.-- ~L 4 3 birkfi'ç ay - -. _M ," • ...... -- 2.,) s:ag1ik11 insan için sinirS1Z 2 her insan için sinifsiz süre~ - .,~ - '-' -, '-i Bir isin güçlük derecesi, uygulanabildigi süre üzeiiI.de de etkili olur. Qök tÖr isler ancak sinirli bir süre devam ettirilebilir. Nitekim her ~üzeyde is yapmanin bitmaks1m'Ufu süresi de vardir. Bu alanda yapilan çalismalar çogunlukla labora~at kÖ'stfi11:a:rflVaa gerçeklestirilmekte ve sinirli ölçülerde de olsa endüstride uygulamali atas;tffin~~iial' birlestirilmekterlir~ Aslinda, nerhangi bir mesleki çalismada isgörene ne kadar fi!liiksel ytik verilebile ~egini saptamak güç bir istir. Asiri yorucu, yorucu' Ve ortalam'i is yükleri sinifina giren is sekillerinde çok çesitli fizyolojik ve psikolojik stres faktörlerini de dikkate almak zorundayiz. Süphesiz, ortam kosullari, insanlatin cinsiyeti, b~den yapisi, antreman düzeyi gibi deglske'11er, is yükü etkilerinin farkli dayaniklilik bülgulari ile:,: .. olusan, karmasik görüntüsiiniln ardinda yatan nedenlerdir. Ancak; verimHlikj 9~ süreleri, dinlenme aralari ve endüstriyel islemlerin optimizasyöhu' gibi )laMMf!' insanlarin is yüküne dayanikliligi ölçülerihin öfi'emiyadsinamaz. ,\ • Erobik kapasitenin. %50' sinin üzer·inde bir ;enerji tüketimi ~~ttllJkliien'isler yorucudur ve uzunsüre devam ettirHemezler.'"7.::i:kcalfdk'nin ü~ttt. enerji tüketimi gerektirenislerin çok özel sportif.' ,müsabakalar ile"z®dI asketi manevralarda görillebildigini vurgulayarak' '.·islerin enerji tüketimidü~y.i yükseldikçe yorguriluk etkisinin de artti~i belirlenmistir. •. Çalisanlarinuzun :yillar ve verimli sekiilde çalisabilmeleri için, yapii. islerin gerçek enerji karsil~ginin 2000 kcal ve:24 saatlik·enerji gereksinimifittrde43~() kca.l'yi geçmemesi gerektigi kabul edilmektedir. Bir is günÜnde 'iIiOOk~ll enerji tüketimi gerektiren islerortalama 4.2 kcalfdk is ienerjisi He g~!:ç~~lest.i!l!ir!e.r'. Buna bir de is gör:etiin baial enerji gereksinirtÜ·lldentiS'e ortalama~5:3·Kcalfdk=b.::rriTIn:~caktif:Bu~:rtir-=aeg·erIendiri1'ieierde-cin~iy.C5tve=vtt-c~l-· yüzeyi ölçülerine göre bazi dlize1trnete't1:D. yapilmasi gerekir.' • Eger, bir isin enerji tüketimi sik sik:5.~3 ikealfdk'ninüz~rin~ $iklyöt8a,;Uim:ib'ifl~$ günü içersinde harcanan is ei;ieijlsini':ff12'®'OÖ kcande kalm~~lt9ilit4tt~l .,,", yapilmalidir. Bu konuda en etkin yalQll81s'lmdinlenme aratari th~ ~tl~fJii~~ ... düzeni ernektedir.• Insanlann yaptiklan islere göre günlük .etlerji ge'reksinimine isik tutan tüm arastirmalann ortaya koydugu digiit bit sörun da 9ahsanl~n beslenmesidir. Agir fiziksel islerde çalisan iiisamiinn güiilük beslenme gereksinmelerinin karsilaJ;1l11asi, onUinn tedrik bit sekild€ ~aptanarak ö.'.lgöiiilen dinlenme aralannda dahi dmh~n@itieye0ek kadar yörti.lmasii1a ve gida yetmezligi nedeni ile sagliklatInm tehHkeye d~sn:i'esine neden olur. Çalisanlarin enerji tüketiminden daha fazla gitfta alilia~an is'@·, kilo almaya ve genel verim düsüklügü yani sira, olanlarui sag,ltgini. tehlikeye düsüren· , sorunlarm ortaya çikmasrrta neden olur .. Kassal Mekanizma Insan vücudunun %40'ni kaslar ~lusturur. Her kas içiilde kas iplikcikleri (lifleri) mevcut olup bunlarin uzunlugu takriben 0.5~1·4 mm arasinda d~ilsmektedir. Çaplatida takriben)/lO mm kadardir. Her kasda 100;CY00-L'OÖO:.OÖO arasinda kas iplikçigi mevcut olup kaslar uçlarindan kemiklere bagi-anmist1r. Oeti€i1likle uzun kasIarda kas iplikcikleri seri olarak birbirine baglanir. KasIatih k€1f11kI€ife' baglanan ur;lari elastik degildir. Kasin en önemli özelligi' kasilma özelligitÜr. Buna kas konstra:csiyonu denir. Bu özelligi sayesinde herhangi bir kas U7u,ililgiifiUti.yarisi kadar kasilabilme özelligine sahiptir. Bit kas ne kadar yok is~ o ofafida kuvvet .'üret~?i~r._~~s ~~s~ti?~~:-lvve!L~. birÖ}2~sÜ'dür.IIl~~vü~~dll,g~~~i 11~I~~g-i?iiJ(as __ ktivvefüieti~keii mevc-ut6rierj iyf kuHartli. SürekIl' kuvvet üretebilmesi 19in. vUel" tt", . dolasan kan yoluyla enerji tasinir. Herhangi bir ~nsanin kas ~ücü dO~ftiGlEtfi dogruya kas kesitiyle orantilidir. Genelde kadiniatlti. kas gücü erkeklere n'1zarillii%30-%40 daha azdir. Zorlanmada~ sonra ortaya çikan yorgunluk vücutta gereken kan miktAl:f-1yla 'a&l~~~lg},\:, .. :'I,.,'-:i::;Ç4';·'i," ..<·" . kan miktari arasindaki uyumsuzlukdur. Gerek duyulan kan mikt€lfi H~.~&i~~i::}.~~~\~~i; ..:.··.I;,.· .. ':.,_·".;,,-;f:.I, miktari arasindaki fark ne kadar büyükse yorulmada o kadar kisa ~amlli1$~,'z~Ii'~~i~'~',t" ;;;/ 'i'- -' .• ~' 1, • -'.::.' çikar. i4~i' i~~ ;...,.,:~ ,'F'~~= --- ._7;f~·--= - .:.:~.:. ,-----Yorgunluk kavramina bakis açisina göre bunun çesitli tanimlarz mevcuttur. Endüstride yorgunluk baslica üç ana konuda incelenir. • • • ENDÜSTRIDE YORGUNLUK KAVRAMi Yorgunluk Hissi:Genellikle uzun süre çalisanlarda oldugu varsayilan bir kavramdir. Yorgunluk hissi kisinin çalismasini degerlendirmede yalniz basina bir kriter olarak kullanilamaz. VÜcuttaki Fizyolojik Degismeler: Kalp hizi artar, kan dolasimi degisir. VÜcudun Çalisma Kapasitesi:Kaslarda, kanda biriken asit artar. . Çalisma kapasitesi düser. lsgQeQ ve performans ... ;1"""'" P s i k b icij'i'k Fizyolojik .~ __ .. ...... ~ . / ~ii ve islem -----.. Is H evesi ile ilgili ~ _ - .... - . -- - .. -- Yorgunluk olayinda neden/sonuç iliskisi (DOnya Sa~l\'k.;:~~~;~~;ürf B ellek H atalari Gözlem Hatalari C an S ikintisi yetersiz K an D )lasim 1 G en el Yerel Kas ve Bag ~. Zorlanmasi ----.. Oksijen Yetmezligi Beslenme ~ Y etersizligi ~ -, , --\ ~\-------------------------------~------~---- '":. " ··;'~~,·l ,.' 'Çevre aydinlalrna, iklim, gür@ü .. Ei (manuel} ve zihinsel i \ ça!i~matiin yÖg'uiilugu '18 uzun~ug'IJ PSisik laktörler: sorumluluk. endise. ziilasmalai Hastalik ve agrilar, yemek aliskanliklari YORGUNLU'K Yorgunluk statik kassal çalismada dinamik kassal çalismaya na2aran daha .. fazla meydana gelmektedir. Dirdenme esnasinda, ihtiyaç duyulan' kan ni.i1Q-Qn ile vücutta dolasan kanm~ktBfi birbirine esit ve alt seviyededir. Din:uiiik kassal çalisma esnasinda isre ihtiyaç duyulan kan fi1iktari ile vücutta dolasan kan miktan yÜksek fakatbirbirine esit düzeyd~QIif oysa - --'--, - -- - statik uçaJisma e3nasind8.ihtIyaç duyurankan-iniKt~i'i Eifftigtt'Ii:ald6 , dolasan kan miktan artmaz ve bu nedenden. cl61:ayi da lY0'F~lm.luk hissedilmeye baslar. Asagidaki Sekilde dinl€fim'e, d.liiaiti,t.kik~ii" çalisma ve statik kassal çalisma esnasindaki IhtlYa.\~ ttu~t~,·; ·1,; ...•• ' miktari ile vücut içersinde duyulan kan miktari :gÖ'St~i)~~~{!f:J' :,(~- " -------- :,rC~"-~ ~ .. .---..----Çalisma Tiplerine Göre :ihtiyaç. Duyulan Kan Miktari ile VücuttaDoiasa~I .... ,.. i:, 'Mola SüreleriniR :Buz~Hie~nmesi Isyerlerinde, yapilan islerin türüne ve agitri'gina g'öte~yeteri ka'dar siklikta ve uzunlukta , , mala süreleri bilimsel ?la'rak tespit ecIilmeli ve ~ygülanm~rrd~'r. MüLALAR; Organize edilebilen malalar; isyeri tarafindan belirlenmis ve uygulanmaya konulmustur. Organize edilemeyen molalar ikiye ayrilir. Keyfi Molalar:Dinlenme amaciyla, isçi tarafindan keyfi olarak is ahisina. sokulmus molalardir. Kuralolarak, uzun sürmez. Fakat agir islerde sikça görülür. Gizli Molalar:Çalisan kisi, yaptigi isten yoruldugu için, daha öheIiisiz 2. dereceden bir isle ugrasarak yorgLii1lUgÜrÜi gidermeye çalisir. Kisaca çalisli:fa)'ip çaIisiY0r;gÖrUnmekle aslinda, gizli bir mola süresi meydana getirmektedir. 50 Molalarin Düzeiilenme:si Mala süresi, pratik olarak su formülle belirlenir. MS=[(a-4)/4]x 0.100 MS:ÇalisiiÜ:inin %'si olarak, mola~~_a)'n!~~~~ip.i a:Isin yapilmasi ~.çin,dakikada gerekli olan enerji miktati(KCa1/dak) 4:Bir insanin dinlenme durumunda 1 dakikada harcadig! enerji miktari(KCal) 51- - " ., ~, , \ -i ) -1 ÖRNEK:Ayakta çalisan 1 teknik ressani, 1 dakikada 5 kcal enerji saifediyorsa ne kadar din:leiiifielidir? MS=[(a-4)/4]x 0.100 MS=[(5-4)!4]x 0.100=%25 Çalistigi sürenin %25'ini dinlenerek geçirmelidir. Dinlenme süreleri, prensip olarak çalisan insanin performansinin en düsük oldugu noktalara yerlestirilmelidir. Yapilan arastirmal'7.r, orta agirlikt8.ki bir is için, Ögleden önce yeSiOnI-a :b"tt dinlenme sÜresinin gerekli oldUgunu göstermistir. Bunlari'n üzUti1Ugt.ii1o' .. i5 ;a~I<:' olmalidir. Hafif islerde 5'er dakika yeterlidir. 52, ~- 2.3.3 Is ve Islemlerin Fiziksel Çaba Olarak Simflandmlmasi Or ve Arkadaslari, Brown ve Arkadaslari, Christensen, Wells ve Arkadaslari, Soula ve Arkadaslari, is ve islemleri, gerektirdikleri fiziksel çaba açisindan, çesitli siniflara ayirmislardir(Erkan( 1988), s.92). Bu siniflandirmalar arasinda en mantiklisi, Soula ve Arkadaslarinin yaptiklari siniflandirmadir. Siiiiflandirmalarmda Maksimum Erobik Kapasiteyi baz alan Soula ve Arkadaslari, antrenman düzeyi, yas ve cinsiyet gibi faktörleri de dikkate alarak, is ve islemleri, gerçeklestiriIrneleri için gerektirdikleri fiziksel çabaya göre bes ana sinifa ayirmislardir: 1. Hafi! Is/er : Erobik kapasitenin % 2S'inden daha az fiziksel çaba gerektiren islerdir. Örnek olarak büro jsleri gösterilebilir. 2. Zorca Isler: Erobik kapasitenin % 25'j ila % 50'si arasinda fiziksel çaba gerektiren islerdir. Örnek olarak montaj hatti operatörlügü gibi bazi endüstriyel isler gösterilebilir. 3. Maksimum Altindaki Isler : Erobik kapasitenin % SO'si ila % 75'i arasinda fiziksel çaba gerektiren islerdir. Maden ocagi isçiligi ve sportif etkinlikler gib,i isler bu sinifa girerler. 4. Maksimal Isler : Erobik kapasitenin % 7S'i ila % iOO'U arasinda . fiziksel. çaba gerektiren islerdir. Uzun mesafe kosulari, yüksek firin ve döküm isçilikleri gibi oldukça-yorucu islerdir. 5. Bitkinlige Neden Olan Isler: Erobik kapasitenin üst düzeyinde giiç harcanarak gerçeklestirilen islerdir. Ancak birkaç dakika sürdürülebileii bu isb, anerobik rezervin kullanilmasina ve dolayisiyla bitkinlige neden olurlar .. J ~i .i i ..' .,;.. , .. i f-.,.._-=- '" .",-- ..", {~.-- r~-- '------, ~ -, i ~\ i ~) ~1 • 2.3.4 Enerji Tüketiminin Çalisma ile Iliskisi ve Diiilmme Süresini" Hesaplanmasi Erobik kapasitenin yüzde ellisinin üzerinde bir enerji sarfi gerektiren isler ).Iorucudur. Bu oran I'e yaklastikça, islerin zorluk dereceleri daha da artacagindan, sik. sik dinlenme aralan vermek zorunlulugu ortaya çikar. . <,.:alisanlarin uzun bir süre verimli olarak çalisabilmeleri için, ortalama bir kisinin, bir isgününde yaptigi islerin gerçek karsiliginin 2000 kcal'yi ve 24 saatlik toplam enerji sarfinin da 4300 kcal'yi geçmemesi gerekir. Eger bir isin bir dakikadaki enerji gereksinimi sik sik 5.3 kcal'yi geçiyorsa, tam bir isgünUnde harcanan is enerjisinin 2000 kcal'de kalmasi için bir takim düzenlemeler yapllmalidir(Erkan(1988), s.95). Çalisma sirasinda dinlenme aralari verme seklinde gerçeklestirilen bu düzenlemelerde, en önemli sorun, dinlenm~ süresinin tespitidir. Dinlenme süresinin hesaplanmasi için farkli formüller önerilmisse de bu farklilik ayrintidadir. Formüllerin hemen hemen hepsi standart enerji sarfini esas almistir. Standaii enerji sarfi, kisinin dinlenmeden is yapabildigi maksimum enerji tüketim hizi olup ortalama 4 kcal/dak.'dir. Dinlenme süresinin hesaplanmasinda en sik kullanilan üç formül asagida verilmistir. a. Spitzer Formülü (Grandjean (1975), s. 49) D=T*(M/4-1) M : Isin Gerektirdigi Enerji Sarfi (kcal/dak) T : Çalisma Süresi (dak) D : Dinlenme Süresi (dak) b. Alman Meslek Doktorlan Formülü (Salvenvendy(l 982), s. 6.4:9 ) D = T * ( M i 4.2 - 1) M : Isin gerektirdigi enerji sarfi T : Çalisma Süresi (dak) D : Dinlenme Süresi (dak)38 .Standart enerji sarfinin 4.2 kcal. Olmasi disinda Spitzer formülünün aynidir. c. Murrell Formülü (Human Factors Design Handbook (1992), s. 644 ) D = T * ( M - S ) / ( M - 1.5 ) T : Çalisma Süresi (dak.) M : isin Gerektirdigi Enerji Sarfi (kcalldak.) S : Standart Enerji Sarfi (kcalldak.) D : Dinlenme Süresi (dak.) i.5 : Dinlenme Toleransi (kca\ldak.) Örnek Problem: Bedenen çalisan bir isçinin, i dakikada ortalama 6,4 kilokalori enerji sarfettigi ölçülmüstür. Bu isçiye 3 saatlik fiili bir çalisma için ne kadar dinlenme süresi verilecegi ni ve bunlarin toplam çalisma süresi içindeki paylarini; a. Spitzer Formüli.ine, b. Alman Meslek Doktorlari Formülüne ve c. Murrell Formülüne ( S = 4 kcal / dak. ) göre ayri ayri hesaplayiniz. Çözüm: a. D = T * ( M i 4 - i ) D = 3*60*(6,4 14- i) D = 108 dak.. Pay = 108/(3*60+ 108)=%37,5 t·~ ~~-~ c - c = ~ c-~···- ~ L~ [-== r--- "--.-:-- r-- - .':':~ b. D = T * ( M 14.2 - i) D ~j*60*(6,4T4,2- if D = 94.3 dak. Pay = 94.3 / ( 3*60 +94.3 ) = % 34,4 c. D = T * ( M - S ) i ( M - 1.5 ) D = 3*60*(6,4-4)/(6,4-1,5) D = 88.2 dak. Pay = 88.2/( 3*60 + 88.2) = % 32,9 i i -~t:.t'\1.:~';.f,tI::."'i;.-r, " -~-] j 1 2.4.3 Dinlenme Aralan Dinlenme aralari, enerji sarfinin ritmi, enerji borcunun ödenmesi ve insan vücudunun tüm fonksiyonlarinin dinlendirilmesi için verilir. Dinlenme aralari bütün insanlarin kalp ve kasiari için bir zorunluluk, is kapasitesinin korunmasi için de vazgeçilmez bir gereksinimdir. Dinlenme aralari vennede amaç, yukarida fiziksel ve zihinselolarak ikiye ayirdigimiz her iki is türünde ue, çalismayi zorlastiracak gerilimi önlemektir. Dinlenme aralari is arasina dört sekilde girmistir: Isteffe Baffli Ara Verme: Keyfi aralar olarak da adlandirilan bu tür ara \'ermeler "çalisanin, kendi gereksinimlerine göre ise araveimesi" seklinde i tanimlanabilir. Genellikle uzun sürmezler. Ancak yorucu islerde, olus sikligi daha fazladir. Gizli Dinlenme (Ikincil Is) : ikincil is seklinde ortaya çikan dinlenmelerdir. Biiyle aralarin olmasi basari olasiligini arttirir. Örnegin, makina parçalarinin temizlenmesi, tezgahin düzenlenmesi gibi... is Akisina Bagli Dinlenme: is akisinin durumuna bagli olarak, etkinligin, planlanmis bir sekilde kesintiye ugramasidir. Örnegin, bir inakinada nperasyonun sona ermesi ile sik sik bekleme zamanlari olusmaktadir. Ofis personeli, memurlar, asistanlar uzun bekleme zamanlarina sahiptirler. •. \Histeriler veya siparislerin beklenmesinden dolayi, servis endüstrisinde bu :lrnlar çok sik olusmaktadir. Tasiyici bantlarda çesitli is kollarina bagli aralarin uzunluklari, ustaliga ve "peratörünün çalisma hizina baglidir. Ustalik ve hiz ile is performansi artmaktadir. Is hizinin azalmasi yas ile orantilidir. Genç isçiler yasli isçilere C<1re daha hizli ve kesintisiz is yapabilmektedirler. Yasti ve vasifsiz isçiler bu IH.:uenle gereginden fazla zorlanirlar. Gerekli önlemler alinabilirse, isletmeler, hii tür aralari ~ontrol altina alabilirler. Ayrica, bu tür aralarin dinlenmeyi ne '\lçÜde sagladiklari pek bilinmemekle beraber, genelde, % 50 degerlerinde bir dinlenme etkisinin oldugu sanilmaktadir. _Yasa Ile Sa/Jtan117IS Aralar: Is konumuna göre, çalisina süresinin ortalama "iiir zamaninda, o yerin adet ve isin geregine göre ayarlanmak suretiyle isçilere, a) 4 saat veya daha kisa süreli islerde 15 dakika, b) 4 saatten fazla ve 8 saatten az süreli islerde yarim saat, ..c) 8~sa.1!.t\li::y'a_ciaJi_a.ia_zla_~i!I"i::1UsJ~.r.çl~J:)i.r~I!~ . di~[~~;;~--~~~~i~: --8~--aralar;~- veril~;s~-de·-~;~ç,-_n isç~i~l· y~m~k-,- ~.~b: gereksinimlerinin karsilanmasi kadar, kisa da olsa, dinlenmesinin saglamasi da olabilir. isçi, bu dinlenme arasinda serbesttir ve isyerinde alikonulamaz; zamaninda ise baslamak, kosuluyla, is yerini terk edebilir. Bu süreler parçalanmadan, ya da gelenek, görenek ve isin niteligine göre parçalanarak verilir. Bu süreler için, çalisana herhangi bir ücret ödenmez. Kanun burada kadin-erkek ayiriini yapmamistir. Ancak, is konumuna göre, kadin isçilere, bir yasindan küçüksüt çocuklari varsa, bunlari ernzinneleri için dinlenme aralarinin disinda, sabah ve ögleden sonra olmak üzere, yarimsar saatlik iki kez ek ara verebilir.J ". .2.J.J Ji tft _.~ llfffl&'i'ft Fit/hil Çdhn OInflik. $,.,.,'r.fttt~tftttlmn.~, Ol' ve Atfo::«d-isf-aYi, BrtlWfl V~ Atk§(fislari, Christeliseh, Wells ve AtkiidlisltUl; S'dtJF1i \Le Arkdtfb~IArll is 'Ve i1.Jei'ii'ter'i, gerektirdikleri Otiksel çflbs , i1.~t§lt1thlfil ~e'ftii sinintrl lyirm's'!ftttff(Erka\\(i~9~). 5.92). Bu !Im. nindimiiiliir lIrli~lridli en mantiklisi, Soul. ve Atkiitfiisliltlt1111 yilpftkll!tl sminiindirmadir: Sininandirmalarinda Maksimum Erobik Kiipiisitl!yi baz 'alan Soulii ve Arkadaslari, antrenman dOzeyi, yas ve cinsiyet gibi fiiktorleri de dikkate alarak, is ve islemleri, ierçeklestirilmeleri için gerektirdikleri r.ziksel çabaya göre be, ini slnifiiyirml,lirdir: . I" Hqf1f Jiltr : Erobik kitpllSltet'lin % 2S'inden daha az fiziksel çAba gerektiren islerdir. Örnek olirik bOro Isleti iôstetilebilir. , .. 2. Zorca isler: Erobik Upasitenln % 2S'1 ili % SO'lii arasinda fiziksel çaba gerekiiren i,lerdir. Örnek olarak montaj hllttl ope.rlltörlO#U gibi bui endOstrlyell,ler IOsteriiebilir"-'~ 3. Maksimum Attindiikil,ier : Eroblk kapasitenin % 50'si ilii ~~ 75'i arasinda fiziksel çaba gerektiren Itlerdir. Miiden oCIiAt isçili~i ve sportif etkinliider 81b.f!sler bu sinifa girerler. 4. Maksimal isi r : Ei-obik kapasUenin % 7S'1 ila % 100'U arAsinda fi7:iksel çl'l~n gerekliren Islerdir r UZUii mesiife kosulari, yUksel< firin ve dökUm isçilikleli gibi oldukçii yorucu islerdir. 5. (Jjiklnlige Neden Olan Isler: Erobik kaprisitenln Ust 'dnieyinde g(lç hMetmariik gerçeklestirilen Islerdir. Ancak birkaç dakika sUrdUrlllebileii bii isler, iinerobik rezervi" kulliin,'",lisll1a ve dolayisiyla bitkinlige neden olurlar. , , .. . " J LO '. , .1 . , i· .' .. () . , .1 . \. i i L~ • i , ~ (~ f~~ ~ C~= ---- .[~-== .~ f-= F-= '- r--::: ~ r r ~ i~- ::-J -j ~ i 'I. 2.4.3 IJIn/~n~ Arn/art Dinlenme lUalari, enerji sarfinin ritm i, enerji borcunu" ödcnme5i ve insan dieiidunun tum fonksiyonlarinin dinlendirilmesI için verilir. Dinlenme aralitn hlltUn insanlar i kalp ve kaslari için bir iortlOluhik, is kapasiiesinin korunmasi için de vazgeçilme,z bir gereksinimdir. Dinlenme aralart vennede amaç, yukarida fiziksel ve zihinsel olltrak ikiye ayirdigilniZ her iki i~ HlrUnde de, çali~mayi zorlastiraciik gerilimi önlemektir. Dinlenme llflilart is arasina dört sekilde ginn'istir: [Jfeft BaJf/i Ara Verme: Keyfi aralar olarnk da adlandirilan bu lUr' Ma \cnlieler "çalisa·"n. kendi gereksinimierine göre ise ara veimesi" seklinde' lal1lmlannbilir. Geneilikle ut.un sUniiezler. Ancak yorucu ~Ierde, olus sildigi daha fazladir. Gizli Dinlenme (Ilcincil is): IkinCil is seklinde orta/ii (ikan dinlenmelerdir. Biiyle aralarin olma51 basari olasiligini arttirir~ Ömegin, ma:'inn parçalariniii icin iz.lenmesi, tezgahin dU7.elilenmesi gibi ... , /s Akisina B02" Dinlefime: Is akisinin durumuna baeli olarak, elilIrç3Iai\n' d" verilir. Bu sUreler için,.çalistiiia herbaiigi bir {lci~l ödenihez. ' Konun burada kadiii-erkek a~Jii7Tiiyapmami'illr. Ali=T"(M/4-1) M : Isin Gerektirdigi EnerjiSarrl (kenlldak) T : Çalisinn SUresi (diik) D : Dinlenme SlIresi (dak) b. Alinan Mc.;lck i>oktorlarl Formlllü (Salvelivciidy(1982), s, 6.'l.9) f) = T " ( M /'4.2 - J) M : Isin gerektirdigi enerji siirfi T : Çalisma SUresi (dak) D : Dinlenme SUresi (dak) -. ------- ,(~- .- r.• --·c-==-­ ---~. --\ 38 Standart enerji slUrinin 4.2 kca!. Olmasi disinda Sril7.er formnlUnUn aynidir. c. Murretl Formülü (Human Factors Design lIandbook (1992), s. 644 ) D "'" T it ( M - S ) i ( M - i.~) T : Çalisma SOresi (dak.) M : fsin Gerektirdigi Enerji Sarfi (kcal/dak.) S : Standart Enerji Sarfi (kcal/dak.) D : Dblenme SUresi (dak.) 1.5 : Din!enme Toleransi (kciilldak.) Örnek I'rublem: Bectenen ÇiifiSlll1 bir isçinin, i daldkiidii ortalama 6,4 Idlakalari enerji siufeltigi ölçülmüst(lr. Bu isçiye J saatlik fiili bir çalisma için ne kadar dinlenme süresi verilecegini ve bunlarin toplam çalisma sUresi içindeki paylarini; a. Spitier FormUlUne, b. Alinan Meslek Doktorlari' FormUHlne ve ,C. Murrell FormulUile ( S="4 keall dak. ) Jöre ayri ayri heslIplay",.!!_ ~\ , \ ; ", çözUm: a. D == T· ( M 14 - i ) D == 34'60·(6,4/4 - i ) D == 108 dak. Pay== 108/()·60+ 108)=%37,5 b. D == T· ( M 14.2 - i ) D == )*60*(6,4/4,2 - i ) D == 94.3 dak. Piiy ==94.3 i ( 3 *60 +94.3 ) ==";. 34,4 c. O - T * ( M - S ) i ( M - 1.5 ) D == )·60*(6,4-4)/(6,4-1,5) .~D~~=-:-:88.2d.k;~ Pay == 88.21 ( J *60 + 88.2 ) =="/o 31,9 ., . '."'1"'" L,l.i.''''-,da ,-,I rt...lj i itlKeiiinmlfl ).) - IU.5 kcalldk ve balta ilc agaç kes­ rnenin 1.0 - 20.0 kcaJ/dk olabitdigi de ölçülmüstllr. Ancak, bu tUr a~lr ça­ Itlsmatar tUm is gOnU boyu devnm ettirilemeiler. BOra hizmetlerinde çalr- 1.6 2..2 2.7 3.0 4..0 T ""~ ~.t Q.l km ts t 5.0 G.! 7.7 - -- ----- ~ 8.0 9.0 10.2 'G.2 t 'ir-."' __ "~ Se~' ·40. Insanlarin çesttli is ve islemlerde enerji harcarnasl. Enerji gereksi- l. niml dakikada kilokalorf olarak gösterilmistir. (PASSMORE ve DURNIN7n verll8rln;n GORDON 'arafindan uyar­ Isnsn d~rferl) 97 \ - f I." _ ----- - 1'-- --------- i ­ ----- f --=-=- '--; INSANLARIN ENERJI GEREKSINIMI Bazal Metabolizma; insan vücudunun tamistirahat halinde ve temel yasafu fonksiy')nlarini devam ettirebilmesi için gereken en düsük enerji harcama düzeyi'n'e 'd'iHiit. Uir insanin (70 kg. agirligindaki) bazal metabolizmasi 1700 k.cal'dir. Insahin " '~' •. 1- .', •.•.• ',. ,' ••.•.• yil<:eyi arttikça bazal metabolizmasi artar. '.::,',;,!;;,' :"",:0 . ", Genç ve saglikli bir erkegin ortalam a in etabolizm asi 37 kcal/m 2/saat. B u enerjihin %25'i yasami destekleyen organik islevlerdir. Geri kalan %75'i ise vücut isisini mu'riÜaza etm ek durum un da olan tüm hücrelerin enerji gereksinim i için kiillanild,i..~i kab,\J,k~e..d.ilir.:" .. Yapilan deneylerde ortalama insan agirligi 70 kg. alinmis ve bu insanin bir saatte 1 kcal/kg/saat bazal metabolizmasidir. Kadinlarin enerji gereksinim i genelde % 5 daha düsüktüt. B azal in etabolizm a yaslanm a ile de düser. 15 yasinda 42 kcal/m 2/saat; 5 O yasinda 36 kcal/m 2/saat, 10 yasinda 34 kcal/m2/saat dir. _______ - _'' 0-- Kadini.nr -, ~ ';i; C\."" E "­ '""'l r: u ::i::: .. ,.L .. 5 10 ErkekL.er i5 ~b ~e .:itG ~O 60 70 80 YaslarE·· G k· · i .. . nerjI . 'ere siiiim eri Insanlarin yaptigi isler hafif, orta ve agir isler olmak üzere üç kisma ayrilir. Bu siniflamayi yaparken fiziki anlamda isyükü ve metabolik olarak karsiligini gözönüne almak gerekir. 24 saat içinde insanin gereksinim duydugu enerji; 8 saat uyku (70 kcal/sa.at) . 560 kcal/8 saat 8 saat serbest (140 kcal/saat) 1120 kcal/8 saat 8 saat isbasi (214 kcal/saat) 1712 kcal/8 saat Toplam 3392 kcal/gün 55 -- - - Her insarun istirahat durumunda telTel enetji ihtiyacinin teorik bir sekilde i.5 kcal oldugu kabul edilerek, dinlemre süresinin her claklkasinôa da yaklasik olarak 3.5 kcal rezerv enerjinin dep:>1anacag1 kabul edilebilir. IAnlet1fr'€aralarinin tesbit ediJ.iresi sorunu bundandolayiergonoI11ik açidan çok önemlidir. Asm is ~ SOtLtUL olusanyargimlugun . kazal . di- . i..~... aza! . Aii A r~;j., iihhH-t;h' .•••• iS arini arttir gi ve iS LlCyesim thgi. gerçeg1 ~e w.illli-&i; is vetifi'l111lh ve is düzeninin optimizasyonu konularinin asiri is yükünden yorgunlugu ya dPt 11iJI:löt0f:J islerden olusan tezginligi çalisanlann isten sogunwatinin hismda gelirektedir. Insan imkina sisteminin insaoca oli:nisi gerekir. Büro hizrretlerinde çalisan insanin gereksinimi 2500 kcalIgün dür. Qrnm isinde çalisan insanin eneiji gereksinimi 3700 kca1JgÜn dür. 56 ~ -- ,. 1"- _ - ir ~O;:::;;--'- r ~- r - r - ~ ~--1 __ cc~_~l - ""l -~- - ~ _-i Insanlarin Çalisirken 3 Çesit Enerjiye Ihtiyaci Vardir .Esas enerji (EE):Hiçbir is yapmadan uzanmis yatan bir insanin biyetojik . ihtiyaçlarini karsilamak için gerekli olan enerjidir: .Serbest zaman enerjisi (SZE):Günlük yasantida zorunlu olan ha't~ke~teiih yapilmasi için gerekli olan enerjidir. Yetiskin erkeklerde 600 keaVgtlli; bayanlarda 500 kcaVgün dür. Is enerjisi (IE):Bir kimsenin bir isi yapabilmesi için belirtilen bu enerjilere ilave olarak ihtiyaç duydugu enerjidir. Bu enerji de isin türiine göre degisir. 57 Islerin Enerji Gereksinimleri 1 - Isin Türü , Toplam enerji (TE) Gerekli Is Enerjisi 1vliktari (kca1/ gUn) 1000den~ 1000-1600 1600-2000 2000-3000 ~ ===-=. .. ----) TE EE+SZE+IE (kcallgün) 58vARDIY A ÇALISMALARI VE BU -ÇA.LISMALAR IçIN SÜRELERIN BELIRLENMESI Insanlarin fizyolojik fonksiyonlari günün 24 saati için\it~;::.0 ritmik degisiklikler gösterir. Günlük ritim olarak biliw@\t fonksiyonel aktivite degisikliklerine göre sabah saait ~' civarinda vücut 1S1S1 en düsük düzeye iner. Buna ba~l olarak vücudun diger -fonksiyonlari da yavaslar. ~:S~~ 20.00 civarinda en yüksek düzeye erisilen fonksiyonlarf bir düsüs baslar. c::;= .-c"_c~>::.:: ~,::. ~ - ... .•... t.i -_O -i- .. - TU ,u"j ~. ~- --"-·1 - __ OL _ r _ ,- '--:-\:""1 ~. L-:'i. . Çali ... 24·· l--.n'r.l~ 1_1,. rt::.n;c>imi . srr:avemnnin - saate LK~ Oli:U..al\. ui..-e9J.u.JL 60- ." , ., . .~ -; -------~--- -~ ..._---- -:... ~- •...... ~~ .• ) "\ Vardiya Çalisma Sürelerinlii.l$1(~I~tlme8'i • Bazi ürün veya hizmetlerin elde edilmesi' için, 24 s:aat çalisma gerekli olabilir. Bir insan günde 24 s:aat çalisamayacagina göre, vardiya sisteminin uygulanmasi düsünülür. __ o,. ~ ~_~ "- ---- --- --"",-- ----.-.--- • Vardiyali çalisma birçok endüstri kolunda, özellikle petrol. rafinerilerinde, çelik endüstrisinde, kimya sanayiinde, santrallerde vs. yaygin bir sekilde uygulanmaktadir. 61Gece Çalisinalarlfi.'I:D Eit:MtSi Gece çalismalarii'ida insan vücudunun biyolojik ritmi zotlatlit ve !i)'ir·~t~m.,. biyolojik degisiklikler geçirir. Bu degisiklikler her insanda farkli sÜteletde g~tç~~~rff:~ ­ Gündüz vardiyasii:id3ii geceye, geceden gündÜze geçen çaiis:anl-atda yetetÜtiidg~~U~;:~;~' .':j •• i.:tij'Jf'~:·;T~;_·~~ .. ;, ritm uyurtm yaklasik 4-5 gün içinde olusur. Bazi çalisanlarda bu d~gisi1dik d~i:lil;~ -'- ". sürer. Bu da çalisma esnasinda bir takim uyuhisUzlUk ve stte:s yaratit. Gece üy;~ isçiler gündüz de eski ali:skal1liklariyla uyanik dUruhida kalirlar ya da dÜzensiz'B,iri' uyuyarak gerektigi kadar dinlenemezler. Bu nedenle is verimleri de d-usu1ffii.r'.I .. düsüklÜgü bir vatdiyadan d.igerine geçis ve uyUhi süreleri içinde daha 1:Ia: ;i:i~H~f!; . ~~.kd" günü asan vardiyalardan gündüze geçislerde çok önemli uyUm b'6Zlik1tiM1~ti~~c,'.'~i'.>; saptanmistir. Bu nedenle gece vardiyalarinin gece mesai s:aatl'eti ve glliisgy'i~~\~.~~.( kisa tutulmasi önerilir. .---------------.--------------.--------------- , .. ~,..' =- • • • • • • Çalisanlar.in Günlük Ritmi Konusunda Yapilan Çalismalarda Su Hususlar Ortaya Çikmistir; i. Sürekli gece vardiyalannda_ ilk 4 hafta içinde verim gÜntitiz __ ---.---------- ••• ~_ ••• _ ••• ~. w •.•• --.----.-.-.--y0~-..c:.": _ c~_._ •.__•-~-- •••-.~ __. vardiyasindaki verimden çok daha düsüktür. 2.Bir g~~~'V(l.tgiYa.siIliizleyen gündüz vardiyalannda çalisanlatih göreve gelmedi~!~ri~ün sayisi oldukça fazladir. 3.2 haftalik~~?~yardiyalarinda göreve gelmeme olayi 2 hafta içihtd.e giderek artmaktadir. 4.Gecevardiyasiuygul~alarinin süresiarttikça is~'gelm~xn~ __ Ql:a11~!~ bir azall1l8.gQI'Ühiieye baslar. Örnegin 4. haftalik geö€ vardiya1afiifida devam~glik~J:ia.:f1:alik vardiyalardan daha düsük bir ötEti1dfUiit. S.Güniük ritm uyumu aktiv is sekillerinde daha çabuk öliismalkta:41:t. 6.Bir haftas-r.g-~iLgece vardiyalarinda: sabah 4 saat1€tiIicl~ki isMm :f1EitaiUin gündüz v8!~i:yalaJ.1.na nazaran %i 00' den fazla bülüfiititistiit. ·-':):~r~-- --=- :~tc~ '-., ",- ':i~ • 'c- - 1-= r", .. _ ~~ ~- ~ L~ L- = !-- f''''''''''''-=::- "-~- - ~ Vardiya S,!çiminde Dikkate Alinacak FaktSritr; \.' 1.Biyolojik kritere göre vardiyalar 2-3 gün gibi kisa süreli ya da en az·4i' .. hafta gibi uzun süreli olarak planlanmalidir. 2.Teknolojik yaklasimlarda her isletmenin kendi zorunluluklan dikkate alinmalidir. 3.Sosyal gereksinimler kriterine göre vardiyalar ç.alisan~ann ;:.i yasantilarini tedirgin etmiyecek biçimde kisa süreli ya da topbm., kurallara uygun bir zamanlama olarak düsünülmelidir. 4.Kisa ya da uzun vardiyalarda biyolojik ritm etkisi hafta bozulur. , S.Uzun süreli vardiya sistemlerinde bu etkidaha 90k hissedilir. • Gece vardiyasi çalismalannm insan organizmasinagetirdigi yük ve ritm degisikligi süresinde vardiya sistemlerinin oldugu isletmelerde çalisanlann yakindan takip ve kontrol edilmesi önerilir. Özeiiilde yönetici kadr9lann vardiya çalisanlan ile birlikte olmalan ve onlann i.' :::·.bu .:::·zorunl1..1.==çalisJ.1l..9- -::sür~lerinde=.:: birlil<:1:~=_olarak-= aY-P-L __ Qzveijy!.. :.. -~.---.---~_.~.--.-- benimsemis olmalan hevesliligi arttirarak verimliligi yükseltir. Gece çalismalannda çok önemli bir husus da ulasim kolayliklan, dinlenme aralannda sicak servis ve kantin kolayliklan gibi destek hizmetlerinin verilmesidir. Vardiya çalismalannda isçinin sagligi olumsuz yönde etkilenebilir. Bu' .çalismalarda insanlarda sinirsel ve fiziksel rahatsizliklar meydana gelir. 65------------- ----- --- Günlor ve Ek.iplor Pa.:P"t-e-. r"_ - 2-2-2 A 1 B- 2 C 3 D O ( - A B C D 1 2 3- i) ;~ 3 (1 1 O 2 [~ ­ C--~ .••. ardi)·a saatleri ! = 00.00 - 14.00­ :2 -=-= 1-1.00 - 22.00 ;3 = 22.0.0 - 06.00 2-t h.::i.[t..~liJc bir sÜre :Içind" dlnlen.i:i:i:e St,---'i.tleri 2 - 2 - 2 slstemipde 21 defa 48 saat ve toptani 11100 Sa~\:t 2 - 2 - 3 • 12,. 48 > (; ,. 72 " ve top.lam 1008 s.ul.·t 2 - 3 ~ 16,. 72 » 8 ~ 48 » 8 "' 24 ~ ve top.lain' 1'i2.8 san t ----------'--'-------_._--------~--------------- 66 MONOTONLUK Uyarma etkisinin zayif oldugu bir ortama karsi organizmanin göstermis oldugu tepkiye denir. Bunun en önemli belirtileri yorgunluk, isteksizlik ve dikkatin azalmasidir. Monotonlugu doguran dis etkenler: 1. Zorluk derecesi düsük, ayni sekilde uzun -süreH~-tekra rl-anari--fak-at~-çali sma :S0n rasuisa:: baska seyler düsünülmemesi durumundaki isler. 2. Zayif uyarimit fakat uzun süreli araliksiz dikkat gerektiren isler. 67 C""-,iO­ ~ &--i: ~ &---,;.,:: -,:- &----io..:: ..,.-- f.-~ .......,. ~ \. ......,. ~ ~ ~ -----,i;- {;ii; ---il .•..--.. ---yi •...-i:; -~ i .... ~ --,.; ••••••••• ~ •...." ---,.- ---~ '"1' fIiP--li --. •...., " ~, , iiir:., --, fill ~ ~ .....• -, ..--. .., ~ -, L1- ~ -i = ~ "\ ~ ~-:i Çalisanlarin yaptiklari isi monoton olarak algilamalari sadece buna bagli degildir. Kisilerin kendi bünyeleriyle ilgili bazi etkenlerde monotonlugun nedeni olabilir. Bu etkenler su sekilde si ralanabilir: 1. Fiziksel ve sinirsel yorgunluk 2. ise karsi uyumsuzluk 3. Gece vardiyasina allsamama 4. Egitim düzeyinin ise nazaran yüksekligi 5. Zorlanma ve performans açisindan yapilan iste üst düzeyde hazirlikli olma 68 Monotonlugu önlemek için su tedbirler alinir: 1. isin zenginlestirilmesi:isin içerigini tek bir kisim degil de birbirinin ardi sira gelen birkaç kisim seklinde olmasi 2. isin genisletilmesi:Bir çalisanin dönüsümlü olarak birden fazla is istasyonunda çalistirilmasi 3. isin degistirilmesi:Birbirine yakin islerde çalisanlarin çalistirilmasi 4. Ses, isik veya her ikisinin birden uyari alarak kuvvetlendirilmesi (verilen sinyalleri n kuwetlendirilmesi de denir). 5. Kisa araliklarla süresi uzun olmayan malalar verilmesi. 6. Mala sürelerinin içinde beden egitimi hareketlerinin yapilmasi. 7. Ortamin uyarici olmasinin saglanmasi. 8. isletmelerdeki sosyalolanaklarin iyilestirilmesi. -:.::: 9.::GÖzleme::_'le_d ikkat:::-g eLektiLen::Js te[de:.:bJrdenfazlaukisinin::::~sl[aylave::::::::::::::::_-:::::=-=::.:·­ dönüsümlü çalistirilmasi. 10. Monotonluk duygusu kisiden kisiye degisebildigi gibi cinsler arasinda da degisebilir. Kadinlar monotonluk duygusuna erkeklerden daha dayaniklidirlar. 11. Uyarici sinyallerin saatte 100-300 arasinda olmasinin saglanmasi. Yapilan arastirmalarda 30 dakida kisinin aldigi 100 sinyalde ortalama olarak 881i taninan ve bilinen sinyallerden ise monotonluk düzeyi en alt düzeye inmektedir. 69- .....•............. • t - • IslctffiGye yeni f,elen elemf..:1, için i(c nCisinden istedigini hemen ~'enne 8etirrIT.ez. lsiri özelliklerinin, kendisi:1e egitim yoluyla verilme:i 3elf-1:Ir . •' t Is e~ÜimihiL.hedeflerini su sekilde ~ruplayabilir:Z. A.i-';:CNOlvfIKHEDEFLER. · - Iç_etme içi ör;renim sürelerini ki~3ltmak. Ii~s'iii ":SllJ, zoriamadan, az 7.ain?nda daha razla '''_J.D: ya da ciaha f82la hi _iliet ürei.mek. t -- t - r - ["' - • lv.!:evc.ut çalisin::..alanlarini dahc:i~:.'i kl'.iJ:inma, is g nisletme, l:Jirkisinin Lii '.. -;:i, L1LJ2, . 'C] de cdi:mar,l. , , Fire. 'Ti.; 112.t:i yok etr:~, (~_:"i~çlcr~1.(~ :alismalanr~i ?z'::lltma, hatc..·c.. ..nan 1~3f:i.ll.!~·.i..1.c. 70 .. B.INSANCIL T{EDEFLER ~ -- • Ise yeni basliyan insanlarin 1r.arsilastigigereksiz, zorluklari Önlemek. • Ise alismayi dolayisiyla basariyi erken kalici, olarak saglamak. Ise alisma:çalisan insanin o ise otomatiklik kazanmasi. • Is metodlarini kisiye uydurarak, çalisma istegini ve performansini ahive etmek. Çalisanla.ri, tehlikelere karsi uyanik hale getirrtiek ve kendi kendilerini _ t~h!ikel~rd~.n_koruma~a -yÖn~ltrr!~l<--,- • • Çalisanlarin bilei ve tecrübelerini sürekli arttitrtia firsati vererek, islerin çesitlenmesini (zFn2;inlestiriltnesini) ve de?,~rlenmesini saglamak . • Isletme içi ve sosyal'iliskiler hakkinda görüs edinerek isletme "olayina daha zorunlu bir sakilr1e katkida bulunmak. (. 'll'" - f"-"~ 7i . ,-l:':=-:L - i C.ORGANIZASYONEL HEDEFLER Is genislemesi s'c hucund"_, [erektiginde çalisanlann isletme içindeki : ~ ye~lerinin kolaylikla (.oo-i'tirileLilmesi: Isçi yokhigunun yar &çtit1uakina bos kalma zamaninin azalmasi. Ö?;renme süresinin basitlestirilme~i ve bu sürenin kisaltilmasi. ~~~ri(-"timinsürekli ve tekrarlanan hatalarla u~asmaktqn kurtnlmasl. .bÜr~kli uyarina ve hata düzeltmelerini azaltarak vbnA icinin yükünim hafifi.~tilmesi saglanmalidir . . Ise al~çmadaki zorluklann riderilmesi ~erekir. Is c~itimine karsi' dahaiyi bir bakis açisinin~ ve böylece ortaya çikabilecek durumlara .isletmenin uyumunun daha esnek olma~iDl sQ9:1amak . . . o Isle:mede her çalisana tendisinin o is için ne kadar önemli oldugu vut8U1anmali. .. ., 72 ..•. ÖGRENME'KA VRAMI Kisinin yeni bir davranis hiçimi elde etmesi ya da var oLan davr~nis ! içimini degistirmesidil. Kisinin bir seyi ögrenip 'lgreninedi;>i, onun ~grfnme devresindeii sonraki riavranisindan belli olur. ETFiN ÖGRENML': Dikkatin ögrenilecek konunun üz~rine c • IILIsi ögrenciye yaptirma • .Islemin yapilmasinin bildirilir). • IV.Is egitiminin bitITilmesi __________ n_ ., ~ ---.lsfenn-k~fidrbasin-ay-aptif1h.TIi1§f .(Yaidfmci-~aYTn=eti:iie}:-_-n • .Kontrol v€ denetleme yapilir (Ilata.1ardan çok basarilappi göstermek ge.rekir). .~ ~ • Kisi belirli bir isi ilk kez yaparken temposu düsüktür. Belirli "'bir ögrenme ve alisma süresi sonunda tempo artar. .79 ~.; ~.~ ----- .r ,,~ ;Jc"-~ "--~ " i';., YÖNETICI KADROLARINDA TA TMIN OLMA VEYA OLMAMA DURUMUNA GÖRE GÜDÜLEME ARAÇLARl ... 2 48 7 41 ,'~" : ., ,~ '-:;'" ' < ' 7~' .-~ ,~,~-:; .~ i .~: i " ',' i " , i ' ' " , Isi tanimlama 41 7 48 2 Takdir edilme 33 18 51 1 ,K.endihalinde ça1WJ:lia 26 14 50 3 ...... ,Somti:xl1.ll1.lk . 23 6 29 7 ,':Ç:ç:rli ' " 20 11 31 6 . Ücret .... . 15 17 32 5 ,. ,", ·'··",·.·~TT 'cc 6 8 14 10 Gelisme olanagi , . Kisilerarasi (üst) iliskiler 4 15 19 9 Is arkadaslariyla iliskiler 3 8 11 12 Teknik (is aletleri) -i 20 23 8 .J kOl1trol Isletme politikasi ve 3 31 34 4 ,yönetivi ça.lisma kosullari' 1 II 12 II Özel hayat 1 6 , 7 ls Is güvenligi 1 1 2 T6 c,···· . " .t'INIVERSITE·ÖGREN eILERIN CE ARASTIRIJjMlS=ISTE'ÖZENDIRME;<~:;;;;"";:::;:;L:;-:,~c;~ ARAÇLARi ... , ' ' , " ' ••• ~.'~ >~ ~: ' ..., ' ,. ~ ~ , '. : ~"'-- i " ' ' / " < , Yükselme 79.9 1 55.1 2 olanaklari Yüksek gelir 72.6 2 63.6 1 Terfi etme 50.0 3 54.2 3 olanaklari Is çesitliligi 36.5 4 39.5 5 Bazi 33.3 5 40.7 4 yeteneklerden yatl:\rlanma Yüksek 32.7 6 18.6 10 , SÖtun11uluklar Is güvenligi 27.6 7 32.2 7 ,,_ 0--' """' ___ ..,... - .. -.- ......... I{';:i.ratliita 23~1 8 22.9 9 katilim Sempatik is 16.7 9 34.7 6 arkadaslari Arabulucu 14.7 10 23.7 8 patron J Sonuç: Sonuç olarak, güdülerin ve duygularin insan davranislarini belirleyen temel süreçler arasinda yer aldigi ve bireylerin basarili olmalarinda ya da islerini daha iyi yapmalarinda güdülerin belirleyici oldugu unutulmamalidir. BASARI - MOTIVASYON ve ..... TOPLAM KALITE ILISKISI ... I'r \---~ ('~ -. r:'~U"--- ".",,- .--=---- 'Sasarihsir~;elIere bakildiginda basari için temeLögeniiiyaraticilikye bum:;: sagl,iyaii~~. ,._,."".-.-.c",,,,,,,,.,,",",,IDQJiY;<:i§ypri 9Jdugu görülmüstür. _ ...._~:.-,,_ .. _"_,- __ .-_-,'-,_,_~,-'-_-cc,,"-,-··- . " ... ilginç sonuç Motivasyonu en fazla etkileyen unsur basari. Oysa amaç basariyi saglamak olduguna göre, bir çesit yararli döngü söz konusu. Yönetimin de bu dengeyi kurabilmesi ise iki yoldan olabilir. Dogrudan etki ve dolayli etki. Toplam Kalite ise etkiyisaglayan bir sistemdir. TOPLAM KALITENIN ETKILERI ... Toplam Kalitenin Toplam Kalitenin DOGRUDAN Etkileri DOLA YLI Etkileri SISTEME INSANi GELISTIREN MOTIV ASYONU YÖNÜ GELISTIREN YÖNÜ O Sistemi bir bütün olarak ele O Egitime önem vermesi O Yönetim anlayisinda insan almasi O Daha büyük faktörüne deger veren O Kalite organizasyonu ile sorumluluk almayi anlayis (Mc Gregor- Y hatalarin olusmadan öngören anlayis yaklasimi) önlenmesi O Is zenginlestirme ve is O Grup çalismalarini ön O Ileri yönetim teknikleri ile entegrasyonu ile planda tutarak aidiyet ve sorunlari çözmesi ve kisilerin daha yetkin benimseme olgusunu sistemleri gelistirmesi ve yetenekli hale gelistirinesi gelmesi O Insanlarin basarilarimn gerektirdigi sekilde takdir edilmesi -------------------------------------------------------------~~ .. _- -~,.--~----------- --~--'-'----'--~""'-'---"- "".:-~ .. _-Performansi Tesvik Etmek ÖdÜllerin degeri ÖdÜllerin miktari ÖdÜllerin zamanlamasi ÖdÜllerin adilolmasi Is planlamasi Bir isin metotlarini, içerigini ve iliskilerini yeniden dÜzenlemek, daha uzmanlasmis hale sokmak için yapilan çalismalardir. O Birbirine uygun islerin birlestirilmesi O Sonucu alinmis basarili bir ise destek verilmesi O Metotlarda çesitlilik saglanmasi O Performansta geri bildirim olmasi O Sorumluluk ve yetkilerin kullanimina olanak verilmesi Is planlamasi kapsaminda is rotasyonu, is genisletme ve is zenginlestirme yapilmalidir ve bunlari motivasyon Üzerinde önemli ölçÜde etkisi olacagi unutulmamalidir. MOTIv ASYON ARAÇLARl ... O Etken iletjsim O Takdir etme O YÜkselme olanaklari O Is gÜvenligi O Yeterlj ve adil Ücret sistemi O Kararlara katilim O Sorumlulukverme CJ.•.. X~p:l.~i:ty~~e.g~r bir.is olduguna inandirm.a .. :." «; ..• -""··,,·"J:J~:Isii}llginçl~slJnlrr).ç~l.. O Kisisel gÜç ve etki sahibi olma . MotrvA.sVONARAÇLARl ... O.:Kendini gösterme ve yeteneklerjni kullanabilrne.-elmiaklanc ••.•.. O Egitiin olanaklari O ÖrgÜt politikasiinn açikligi O Örgütiçi birimler arasindaki uyum D Birimin kendine yeterliligi O Çalisanlar arasindaki iyi arkadas iliskileri O Yeni ise baslayanlara gösterilen ilgi O Kisilige saygi O Konut ve ulasim olanaklari O Uygun çevresel kosullar BASARI- MOTIv ASYON ve TOPLAM KALITE ILISKISI.. . ...siste~ . Yönefi~ basari Klasik yaklasim .. ~ / ~\ - i Insan / Sistem ~ Yönetim -+ / basari Toplam kalite yaklasimi.. ~ Insan BASARI - MOTIv ASYON ve TOPLAM KALITE ILISKISI... Insan ögesi sistemi gelistirmek için, yani yeni ÜrÜnler, pazarlar ve yöntemler yaratmak içjn ne gibi Özelliklere sahip olmalidir,.. - D Aile: Otoriter ailelerde bireylerin basari motivlerinin yüksek çikma olasigi düsüktür. D Çocuk Yetistirme Biçimleri LOCKE'UN BIREYSEL AMAÇLAR VE Is BASARISI ILISKISI KURAMI... Locke' a göre is görenlerin isteki basarilarinin belirleyicisi olarak onlarin kisisel amaçlari büyük önem tasimaktadir. Is yerinde örgÜtsel amaçlari gerçeklestirineye yönelik davranislar ve tepkiler kisilerin burada amaçlarina uygun algilama va yargilama süreçlerine bagli olmaktadir. Amaçlarin motivasyondaki rolleri ... D Birey tarafindan belirlenen amacin açik ve seçik olmasi is basarilarini arttirmaktadir. D Birey tarafindan belirlenen amaçlarin kolayolmamasi onun is yerinde daha arzulu ve istekli çalismasini saglayacak sonuç olarak verim artacaktir. D Bireysel amaçlarla örgütsel amaçlarin çatisma derecesidir. DA VRAN IS SARTLANDlRMASl YAKLASlMI... Davraiiis Sa.rtla.iichrmasi·Yaklasimr (Sonuçsal Kosullarna) Bireyarzulanan sonuçlara yol açan davranislari yineleme, arzulanmayan sonuçlara yol açan davranislari yinelemerne egilimindedir. DA VRANlS SARTLANDlRMASl YAKLASlM!... D Olumlu - olumsuz pekistirme D Ceza ve tÜkenis D Pekistirme progranilari'--':"=' O Davranis düzeltiminin uygulanmasi _ BEKLEYIS.MODEL! ...(~r20'C(Y)Ql)ereces,i-X 8et\~b? ~.~~\eue. ~ .Ey~n~ .S.O:U(~\or ~ ~ ..' Vroom tarafindan gelistmlen bu modelde ortaya konulan gudulenme (motivasyon) kisinin (::;.._ C!-r~digi4eger~e!ie", ~~lirli bir hareketin budegerlere yol açma olasiligina iliskiniahIIljniu, .. ",.;ç9J]liInJi:h(,'.-": .. ,-.. ,- .... _ ..,.,,-+,.,..c~.... ·_-.'w,.'w._:::: Arzulama derecesi, bireyin çesitli sonuçlar arasindan belli bir sonucu seçme nedenini siddetini yansitir. Bireyin hedefe ulasma istegini ifade eder. Bekleyis, bireyin belli bir davranisinin belirli somiçlari olacagi hususundaki inancingÜcünü ifade eder. AMAÇ TEORIsi... Edwin Locke tarafindan ortaya konan bu modelde kisilerin belirledigi amaçlarin onlarin motivasyon derecelerini belirleyecegi savumilmustur. ESITLIK TEORIsI. .. J. Stray Adams tarafindan gelistirilen bu teoriye göre isgörenlerin is iliskilerinde esit bir sekilde davranis görme arzusunda olduklari ve bu arzunun motivasyonu etkiledigidir. MOTIv ASYONU ARTlRMA YAYÖNELIK YÖNTEMLER ... D Performansin tanimlanmasi D Performansi kolaylastirmak D Performansi tesvik etmek D Is planlamasi Performansin Tanimlanmasi Çalisanlardan beklenilenler belirlenir. Sirketin ve çalisilan bölümÜn amaç ve hedefleri çalisana açildanarak ölçÜtler saptanir. Hedeflerin saptanmasi etkili bir performans gelistirme stratejisidir. Bu çalisanlarin ne yönde hareket edeceklerini belirleyerek, sorumluluklarinin belirginlestirilmesine firsat verir. Performansi Kolaylastirmak Performansi etkileyen engeller elimine edilir '--- " .. ,,,.,,-,,,", f--: "-.----".\ MASLOW' UN IHTIY AÇLAR HIYERARSISI ~ °L Yaratma ve basarma O Sirket Politikasi O Teknik Gözetim O Kisilerarasi Iliskiler O Ücret O is Güvenligi O Kisisel Yasarn O Çalisma Kosullari O Makam IJYEN FAKTÖRLER O· Basari O Taninina O Ilerleme O Isin Kendisi O Sorumluluk O Büyüme IMoTIv ATÖRLER MASLOW' UN IHTIY AÇLAR HIYERARSISI... 1. Fizyolojik Ihtiyaçlar : Yeme, içme, barinina, hayati devam ettirme 2. Güvenlik Ihtiyaçlari: Hastalik, yaslilik vb. gibi hallerde gelecegi garantiye alma 3. Ait Olma ve Sevgi Ihtiyaçlari: Kendi kendini anlarna, sefkat ...vb. 4. Deger Ihtiyaçlari: Prestij, basari, saygi görme ...vb. 5. Kendini Gerçeklestirme Ihtiyaçlari: Yapma tamamlama arzusu, kisisel tatmin, kisisel basari, bilimsel buluslar, HERZBERG MODELI... ortaminda motive ediCi~ve~Quruni.~(i~JU~-_(~~Jx~iif~)~tinenleriua.Y~~.inistir. "~.,; ~h" • ~":.i>",:~,,-""_:~-~-''''~i'',,''',.,,,,_~=~",,,,,,,;'~_'~~';''''''' '--c.- ." __• __ ,-~- ,~,~""-.'~; __ '.c' e ,~-._..- . _"~' -'-'-."" ,eo_"'" _~~ __ ---:-:,,~' __~"'-:::':;'~'~'~, _'_' __ ,~. __<--.,.~, ,_--::-'---,"--.0-,-. _ BASAR! GÜDÜSÜ KURAMi ... Maslow'un tersine güdülerin ögrenilmeyle kazanilabilecegini savunan bir kurarndir. Bu kurarnin öncüsü ise McClellanddir. Savundugu güdüler ise basari, baglilik ve güçlülük ihtiyaçlaridir. O .. Eger bir insan zamanini nasil daha iyi yapanm diye düsünmekle geçiriyorsa, basari güdüsüne sahiptir. O Erk (güç) güdüsü güçlü olan bir birey, güç ve otorite kaynaklarini genisletme, diger insanlari etki alaninda tutma ve gücünü koruma türünde davranislar gösterirler. O Baglanina güdüsü ise baska insanlarla iliski kurma, gruba girme ve sosyal iliskileri gelistirmeyi ifade eder. McClelland' a göre basari motivini etkileyen etmenler sunlardir... O Irk ve çevre: Iklimler ve insanlarin enerji düzeyleri O Din: Yapilan arastirmalarda bireylerin basari motivleri farkli dinlerde degisik çikmistir.- --'-- .- ..- -- - .- .....------ ..-- ----.-.--.- - Motivasyon (Güdüleme) nedir? D Güdü, bir davrarnsi baslatan ve bu davranisin yön ve sürekliligini belirleyen içsel (bireye ait) bir güçtür. D Bir güdü veya güdüsel davrarnstan söz edebilmemiz için ayni zamanda davranisin bir hedef ya da hedeflere yönelmesi gerekir. D Davranisin hangi hedef ya da hedeflere yönelecegini, davranisi baslatan güdünün türü belirler. Güdülerin Siniflandinlmasi... O.. IçseLGÜdüler: Fizyolojikihtiyaçlari karsilamaya yönelik olan güdülerdiL Ç),-::DJssal ,G.ü~jilei-:~Ç~yres_etJ.iyancÜar'Ymdimiylahireyi harekete' geçirengirdüleh:H.r::':"';··;':'" "-'- .. O Birincil Güdüler: Hedefleri dogustan olan güdülerdir. O Açlik ve-susuzluk güdüleri ..•.... .._u. __ O Cinsellikveanalik güdüleri O Faaliyet güdüleri O Sosyal Güdüler: Dogrudan dogruya ya da dolayli olarak diger insanlarla ilgili olan güdülerdir. O Baglanina güdüsü O Basari güdüsü MOTIv ASYONUN AMAC!... Motivasyonun amaci, çalisanlari ise ve isletmeye baglama yollari ile birlikte özendirme olanaklarim arastirmak, uygulamak ve böylelikle verimliligi arttirmaktir. Motivasyon Teorileri .... Motivasyon konusunda çesitli teoriler ve modeller gelistirilmistir. Bazilari kisilerin ihtiyaçlarinin bir ifadesi olan motivlere, bazilarijsetesviklere agirlik vermektedir.Motivasyon teorilerini 2 ana grupta toplamak mümkün. MOTIv ASYON TEORILERI KAPSAM TEORILERI SÜREÇ TEORILERI O Maslow' un ihtiyaçlar hiyerarsisi O Davranis sartlandirmasi yaklasimi O Herzberg Modeli O Bekleyis teorileri O Basari güdüsü kurami O Amaç teorisi O Locke' nin bireysel amaçlar ve is O Esitlik teorisi basarisi iliskisi kurami !-.~...----""'" ..~ ~ - t "....- ---- --- i,.".,"~~ ---- r""-:..... -----:;- li~J!iL.. ~ 1I",.,-'lioL.. .~ ..--­ ~ -~- ~i - " geçilmemelidir. Ses siddetindeinis-çikislarin bulundugu i~ yerlerinde. bu sesin 8 saatlik sÜrekli esqeger düzeyinin de 90 dB(A)'yi geçmemesi gerekir. . Olkemizdei(rmevzuata gÖre 80dB"den fa7.la siddetteki gÜrültülü islerde 8 saatten fazla çalisilmasi yasaktir. Agir ve tehlikeli islerin yapilmadigi yerlerde gürültü siddeti 80 dB' i geçmeyecektir. Daha çok gürültülü ortamda çalismayi gerektiren yerlerde, gürültü siddeti en çok 95 dB olabilir, ancak bu durumda isçilere baslik, kulaklik veya kulak tikaçlari gibi koruyucu araç ve gereçler verilmelidir. Çesitli gürültü düzeylerinde kalabilme süreleri Gürültü yeginligi dB(A) Maruziyet süresi 80 32 saat 85 16 saat 90 8 saat • .r •• .. .. 95 4 saat 100 2 saat 105 1 saat 110 30 dakika 115 15 dakika 120 7.5 dakika 125 3.8 dakika 13Q " 1.9 dakika - i " - - - ' , , 28--------------------------------------- -"'-'- .... - .... - -_ .... =-,- Makinada, tasarim ya da malzeme degisikligi gibi daha köklü önlemIerle gürültü kontroIünü saglayabilmek için, her seyden önce, makinadaki gürültü kaynaklarinin tam oIarak belirlenmesi ve her bir kaynagin toplam gürültüye olan katkisinin buIunmasl gerekir. Bu amaca yönelik olarak, yapilacak ilk is gürültüyü dinlemek ve makinanin degisik yerlerine dokunarak titresimi hissetmektir. Üzerinde çok sayida gürüItü kaynagi bulunan makinalarda ise, çok ayrintili ve iIeri teknikler kullanarak kaynak belirleme çalismalari yapmak gerekir. Çikan gürültünün frekans dagilimini saptamak, gürüItü kaynaklarinin önemIerine göre bir siniflandirmasini yapmak ve hre kaynagin ne tür bir gürüItü yaratma mekanizmasina sahip oIdugunu ortaya çikarmak, ancak, böyle bir çalisma sonunda gerçekIesebilir. BelIi basIi kaynak beIirleme yöntemIeri söyIe özetlenebiIir: HareketIi makina elemanlarinin yüksek hizda çekilmis filmIerinin gürüItü sinyalleri iIe karsilastirilmasi, Titresen elemanlar üzerine baglanmis ivme öIçerler araciligiyIa aIinan ivme sinyallerinin mikrofondan gelen gürültü sinyalleri ile iIintisinin saptanmasi Yukarida sözü edilen sinyallerin FFH (Hizli Fourier Dönüsümü) teknigi yardimiyIa frekans dagllimIarinin saptanmasi ve bu sinyaller arasindaki neden-sonuç iliskilerinin bilgisayarlar araciligiyla belirlenmesi Gürültü makina çevresinde ses yeginliginin ölçülmesi Bir alan içindeki basinç, parçacik hizi ve aralarindaki faz açisi haritaIari vb. Gibi gürültü özelliklerinin iIeri optik yöntemlerle çikarilmasi. B.GÜrültünün KaynakIa Alici Arasinda Kontrolü Bu tür kontrol için alinmasi gereken basIica önlemler sunlardir: i. Kaynagin bulundugu ortamin akustik özelliklerinin degistirilmesi 2. Kaynagin oda içindeki konumunun degistirilmesi 3. Ses bariyerlerinin kullanilmasi 4. Kaynagin yari veya tam hücre içerisine alinmasi 5. g-ürüIiü kaynagi ile gürüItüye maruz kaIan kisi arasindaki uzakligin arttirilmasi. C.GürüItünün Alicida Kontrolü Gürültünün alicida kontrolü, gürültüyü yok etmek ya da azaltmak yerine, daha çok, gürültünün etkisi altindaki ­ kisilerin korunmasina yöneliktir. Bu amaçla alinabilecek önlemler sunlardir: 1. Kulakliklar ve kulak tikaçlari gibi kisisel koruyucularin kullaridirilmasi 2~ Gürültüye maruz kalan kisilerin tecrit edilmesi 3 . .QürültQye maru7iyet süresinin azaltilmasi 4. Gürültülü yerlerde rotasyonla çalisilmasi 5. Is programlarimn degistirilmesi KisiseI koruyucu uygulamasinda dikkat edilmesi gereken hususlar sunlardir: 1. Kullanilacak koruyucularin her frekans bandinda ne kadar etkili olduklarinin bilinmesi ve isyerindeki gürültünün frekans dagilimina uygun koruyucularin seçilmesi 2. Isyerinin özelliklerine (sicaklik,nem vb .) göre uygun tikaç tiplerinin seçilmesi 3. ÖzellikIe kulak tikaci kullaniminda temizlik kurallarina uyuImasi _ -LL--Uzun sure IilllaKlik veyalilliaJ(tikaci kullanimi:--Klsilerlgen-iITlHe çök- raJiatsiz ettiginden, koruyucu seçiminde kisisel etkenlerin göz önünde bulundurulmasi ve böylece koruyucuyu kisilerin daha rahat kullanmalarinin saglarunasi. l.GÜrültünün Yönetsel Önlemlerle Kontrolü Yönetsel açidan alinabilecek önlemler söyle siraIanabilir: • Fabrika binalarinin ve atölyelerdeki gürültü kaynaklarinin konumlarinin yeniden düzenlenmesi Isçilerin çalisma alanlarinin ve çalisma konumlarinin yeniden düzenlenmesi Geçici isçi çalistirilmasi Gürültü makinalarinin çalisma sürelerinin düzenlenmesi Tibbi muayeneler Tibbi muayene denilince ilk akIa gelen odiyometridir. Odiyometri, adiyametre denilen bir aletle yapilir ve her defasinda iki kulak için ayri ayri uyguIanir. Bu muayenede, her iki kulagin degisik frekanslardaki duyma keskinlikleri tespit edilir. 27Üçüncü Asani.a: Bu asamada~ isitme sistemindeki zarar, normal konusmanin düsük frekanslarini da kapsar. Kisiisitme gücünün düstügünün açik bir sekilde farkindadir. Bu asamada, ancak, çok yakindaki yüksek siddetteki sesleri duyabilir. iç kulakta meydana gelen kalici zedelenmeler nedeniyle, sagirlik, sürekli hale gelmistir. 2.Vejetatif Etkiler Gürültüye karsiinsanin vejetatif sinir sistemi tepki verir. Bu tepkileri su sekilde özetleyebiliriz: Kan damarlarinin daralmasi Kan bilesiminde degi~iklikler Kalp atis hacminde azalma Göz bebeklerinin büyümesi Metabolizmanin yüklenmesi - \ 3.Psisik Etkiler Enformasyon algilama ve onlari isleme sirasinda gürültüye maruz kalan kisinin performansi da olumsuz yönde etkilenir. Ayni sekilde büyük dikkat gerekteren isler de yapilirken, gürültüye maruz kalindigi takdirde, performansda büyük düsüsler olacaktir. Özellikle asagidaki durumlarda, gürültünün bireyler üzerindeki etkisi daha fazladir; 1. - Yeginligi 75 dB ve üzerinde olan gürültülerde, 2. Frekansi i000-6000 arasinda olan gürültülerde, 3. Aralikli (kesikli) olarak gelen gürültülerde, 4. Baskalarinin yarattigi gürültülerde, 5. Gereksiz yere çikartilan gürültülerde, 6~ Düsüncesizce meydana getirilen gürültülerde. Gürültü ve Verimlilik Genelde, devamli ve yüksek düzeyde gürültülü is ortamlan, is verimini olumsuz yönde etkiler. Diger yandan, monoton ve çok sessiZ ortamlar da uyusukluk ve uyku hali yaratir. Is yerlerinde ve laboratuarlarda yapilan arastirmalarda, gürültülü ortamlarda çalisan insanlarin basarilari ve incelikli islerdeki aliskanliklari olumsuz bir sekilde ctkilenmekte ve is bzalari artmaktadir. Bu- tür islerde çalisanlar übCrinde yapilan incelemelerde_ asagidaki olumsuzluklar saptarimistir: - • Insan hatalarina bagli gecikmeler Asiri malzeme kayiplari, Belli uyarilara geç tepki, Makine hatalarini zamaninda fark edememe. - ~\ Gürültüye bagli etkiler, aslinda daha çok yüksek düzeyde gürültülü is ortaminda gözlenmektedir. Örnegin, gürültüye bagliisitme ka~iplari,ortarn gÜrültüsü 90 dB'in üstünde olan is yerlerinde gör~lmüi~~L . _ Asagidi:iki, is tüf1e-nnd'e; "erIrTllibifçaIisrrf~hinolabilmesiTçin~g~fijflli-dUzey16:5-d-B'in üsfÜne çikmamalidir: • Devamli dikkat isteyen duyarli el islerinde, Göstergelerdeki isaretlerin az belirli ve sinyallerin sikça verildigi gözetlerne islemlerinde, Çabukluk gereken islerde, Düsüncenin ve dikkatin bir noktada toplanmasi gereken ussal islerde. Gürültü Kaynakli Çesitli Rahatsizlik Duygulari Gürültünün insanlarda yarattigirahatsizlik duygusu gürültü türüne ve ortama bagli olarak farklilik gösterir. Bu farkliligin en önemli nedenleri söyle siralanabilir: • Tiz seslerden olusan gürültü, pes seslerden olusan gürültüye oranla daha çok rahatsizlik verir. Tek bir ari tondan olusan gürültü, çesitli tonlardan olusan gürültüye kiyasla daha çok rahatsizlik verir. Kisa araliklarla gelen bir gürültü, belirli bir süre için kesintisiz olarak devam edenden ya da günde iki kere duyulandan daha çok rahatsizlik verir. Gürültü, ortamin doga! olarak yarattigi seslerin az oldugu gece saatlerinde, daha çok rahatsizlik duygusu yaratir.Beklenmedik ve nereden geldigi biliniiieyen gürültüler, kaynagi belli gürültülere kiyasla dah2i:'çok "'".::­ rahatsizlik duygusu verir. .'C~·· ç.,= Gereksiz yere ya da dü~üncesizlik sonucunda yapildigina inanilan gürültüler, daha çok rahatsizlik ~ duygusu yaratir. Bazi Isyerlerinde Geçilmemesi Gereken Sinir Degerler Hastane, küçük büro, dershane, kitaplik 20-30 dB(A) Toplanti salonu, lokanta 30-40 dB(A) Yüksek derece fikri çalisma 40-50 dB(A) Büro çalismalari ve benzeri faaliyetler 60-70 dB(A) Diger çalismalar 80 dB(A) ISLETME içINDE GÜRÜLTÜYLE MÜCADELE Isletme içinde gürültü kontrolu yöntemleri, genelolarak üç ana grupta incelenebilir; 1. Gürültünün kaynakta kontrolü 2. Gürültünün kaynakla alici arasinda kontrolü 3. Gürültünün alicida kontrolü. Gürültü kontrolünü, uygulanabilecek yöntemlerin türüne bakildiginda, genelde üç ana yaklasimin oldugu görülür: i. Gürültünün mühendislik uygulamalariyla kontrolü, 2. G.ürültünün yönetsel (idari) önlemlerle kontrolü, 3. Gürültünün yasal önl.~mleIle ko~t~olü. - göre de ele almak olasidir. Konuya bu açidan .~ l.GÜrültünün Mühendislik Uygulamalariyla Kontrolü Mühendislik uygulamalariyla gürültü kontrolü için, yapilacak çalismalarin, istenen gürültü azalmasini saglayip saglamayacagini önceden kestirebilmek için, bir ön çalisma yapilmalidir. Gürültü kaynaklari ile ilgili olarak gerçeklestirilen böyle bir çalismada, asagidaki hususlar incel~nmelidir: -Gürültü düzc) i ve dagilim.i-, Gürültü kaynaklarinin sayisi, • Gürültü çikarma mekanizmalari, Makinalarin islevleri ve özellikleri, Makinanin bulundugu odanin özellikleri (akustik vb.), Isletmenin özellikleri, Degisik seçeneklerin isletmeye getirecegi parasal yükler. ~~J:i,~E1disli~_~ygul~!!:!al~r!)'la.~ül~i! ko_n~~{)lü..Q.(~te, t~p1,~l~l}r.?:ll g.Q~ltQQ~~l öncelikle ~_~Y~.9:Ktii ,~altill1].~in_a çali smakti r. A.GÜrü!tünün Kaynakta Kontrolü: Gürültünün kaynakta kontrolü genellikle en etkili, bununla beraber uygulanmasi en güç yöntemleri içerir. Örnegin, bir presteki darbe gürültüsünün yok edilmesi olanaksiz; azaltilmasi ise, genellikle, tasarim sirasinda gerekli önlemlerin çogu alinmis oldugundan, çok güçtür. Bunun yaninda, makinanin bakiminin zamaninda ve eksiksiz yapilmasi gibi kolay ve bir dereceye kadar etkili yöntemlerde gürültüyü kaynakta azaitirlar. Bir makinanin tasarimindan sonra, kullanimi sirasinda gürültüsünü azaltmaya yönelik önlemler su sekilde siralanabi lir: Makinanin bakiminin düzenli olarak yapilmasi Makina üzerindeki gürültü kaynaklarinin kapatilmasi Susturucu kullanilmasi Titresim yalitim! Titresen yüze,:-'lerin, titresim sönümleyici malzemeyle kaplanmasi. 26 - --- -, ..,.•_~ -~ t ."...~~ t--,·;;:-~ -- 1"""",","'=- ----- --..........--- ~-....---: "--Ofis Gürültü Düzeyleri . Gürültü Türü ~ .. ·-'-0-.- Gürültü DÜzeyi (dB) Pencere kapali iken yan sokak gürültüsü 45-65 Pencere kapali iken ana cadde gürültüsü 60-80 3 kisinin çalistigi ofis odasi (bireylerin olusturdugu gürültü) )5 iO kisinin çalistigi ofis odasi (bireylerin olusturdugu gürültü) 60 50 kisinin çalistigi ofis odasi (bireylerin olusturdugu gürültü) 65 . \ EndüstriyelOrtamlarda Gürültü Düzeyi Endüstriyel Faaliyetler Gürültü Düzeyi (dB) Kazan yapimi 90-120 ~raba fabrikalari 90-100 Makina ile sekil verme 75-90 Llimbalama 95-110 Çapak alma 95-115 Mobilya fabrikalari 90-115 Daire testereler 75-95 Planya tezgahlari 85-105 Sise doldurma 85-95 Çikolata fab.(kaliba dökme, sekil verme) 101-106 -- - Gürültünün Etkileri Gürültünün etkileri üç ana baslik altinda incelemek uygundur; i. Isitme organina zararli etkileri 2. Vejetatif etkiler 3. Psisik etkIler l.Isitme organina zararli etkileri Gürültünün isitme sistemi üzerindeki etkisi, gürültünün siddeti, frekans i, sürekli ya da aralikli olmasi, gürültü ile karsilasma süresi, gürültüye maruz kisinin yasi, duyarlilik derecesi ve daha önceden geçirmis oldugu veya hala devam eden kulak rahatsizliklari gibi degisik faktörlere baglidir. Bu etkiler üç grupta incelenebilir; L Akut Olaylar: Jet motoru gürültilsü, top sesi, ve patlama gibi çok yüksek siddette (120 dB veya yukarisi) bir gürültüye maruz kalinmasi sonucu meydana gelen, kulak agrilari, sinir hücrelerinde bozukluklar (hücre felçleri) ve kul~~ ~~iparçalanmasigibi agir~nz~!.~rdir. .. __ ... _ ._ ..... ..... 2. Geçici Sagirlik RaIFGürültÜ yorgunlugu olarak da bilinen bu tür isitme kayiplari geçicidir. Karsilasilan güriiltünün siddetine ve maruziyet süresine bagli olarak birkaç saat ya da daha fazla süren geçici sagirlik haline, muhtemelen, iç kulaktab korti organinda meydana gelen fonksiyonel bir gerileme sebep olmaktadir. Kisinin sessiz bir ortama ya da sessiz bir ise alinmasiyla, bu durum ortadan kalkar. 3. Sürekli (Kalici) Sagirlik Hali:Geçici sagirlik hali fark edilmez ya da önemsenmezse, isitme kaybi yavas yavas ilerleyerek kalici bir durum arz edebilir. Bu üç asamada gerçeklesir: • Birinci Asama: Bu asamada isitme kaybi henüz odiyometrik safhadadir ve 4000 Hz. Civarindaki seslere karsidir. Konusma frekansindaki sesler (200-500 Hz) için herhangi bir duyarlilik kaybi söz konusu olmadigindan, kisi. isitme yetersizliginin farkinda degildir. Kisinin bu durumu erken fark edilir ve gürültüsüz bir ise nakledilirse isitme kaybi duraklar. ikinci Asama: Bu asamada, odiyometri ölçümlerinde. zararin giderek ilerledigi ve konusma frekanslarina dogru yayildigi görülür. Kisi normal konusmayi algilamakta güçlük çekmemesine ragmen 3 metre uzakliktaki fisiltilari güçlükle duya:bilir. Zaman içinde fisiltilari da a!gilayamamaY'a baslar. Bu devre 2-3 yildan 10-15 yila kadar sürer. 24 -.... __•.•• ~e_."GÜRÜLTÜNÜN SlNlFLANDlRILMASI VE GÜRÜLTÜ KA YNAGl Gürültüyü, frekans dagilimina ve ses düzeyinin zamanla degismesine göre iki farkli sekilde sinif1andirabiliriz. -=- Frekans dagilimina göre gürültü, dar ve genis bant gürültü; sesin zaman içinde degisip degismemesine göre de kararli ve kararsiz gürültü olarak sinif1andirabiliriz. Dar bant gürültüde, gürültüyü olusturan an seslerin frekanslan belli bir frekans bandinda toplanmistir. GenIs bant gürültüde ise ari seslerin frekanslari genis bir araliga yayilmistir. Bu tür gürültülerde, her frekanstab katki payinin, yaklasik olarak, ayni oldugu gürültülere beyaz gürültü denir. Zaman içinde gürültü düzeyi degismeyen gürültüler kararli gürültü, zamana bagli olarak azalip çogalan ya da ­ kesilip tekrar baslayan gürültüler de kararsiz gürültüdür. Kararsiz gürültüler, kararli gürültülere kiyasla daha _ = t::--. çok rahatsizlik hissi yaratirlar. ~----= Genelde, her gürültü için bir gürültü kaynagi söz konusudur. Fakat bazi gürültü kaynaklari oldukça yaygindir. c,~-­ Bunlarin en yaygin olani da trafik gürültüsüdür. Sonra ofis ve fabrika gürültüleri gelir. Trafik gürültüsü, bu -~­ gürültüye neden olan araç tipine, araçlarin hizlanna, trafik yogunluguna, yoldan olan yanal uzakliga ve hatta ­ araçlarin eski ya da yeni olmalarina bagli olarak degisir. Çevremizde duyabilecegimiz bazi seslerin dB(A) degerleri ÖRNEK SESLER dB(A) DEdERI JET uçAdi 140 AdRI ESIdI 130 HAVALi TABANCA 120 BASINÇU HAVA TABANCASI 110 MOTOsIKLET 100 MATBAA _ 90 BÜYÜK SEHIR TRAFIdI 80 BAdIRARAK KONUSMA 70 YÜKSEK SESLE KONUSMA 60 NORMAL SESLE KONUSMA 50 ALÇAK SESLE KONUSMA 40 SAA T-4'lKlRTISl - 30 - KAYIT STÜDYOSU 20 YAPRAK HISIRTISI 10 DUYMAESIdI O C-== C~ C~ f~ f~ (~ - 1-- r_~ to- •.~ ------ Trafik gürültüsü ~ !rasit Hiz (km/saat) Yanal uzaklikem) Ses düzeyi (dB) ~ton:~b~~~ o _ o_o 00 __ ~q:ooo _: . . -_ ..~ .. 6 --..- 00 o. 74-84 .-.' --- - 00 ;Motosiklet 60 7 - 81-98 - Agir kamyon 50 6 85-97 tframvay 183-90 t o.~- ----- - Trafik Yogunlugu 6 metre 30 metre 120 metre 100 73-77 58-63 46-51 LO 63-68 49-53 38-42 1 55-59 41-46 29-33 Farkli Trafik Yogunluklarinda ve Farkli Yanal Uzakliklarda dB olarak Trafik Gürültüsü t~.c.. .......- r-~ ........- r-= ----;--":) Tirrnanma :160 egim 11.5 m/dak. Hiz Yü ksüz QO kg '50 kg 8.3 io.5 16.0 5.2 y". "_ .•.,_ ..,'. '~_'_h_'"" ••?_ ~''''''''''~Vh_' Bisiklet sürme iI6 km/s hiz •••••••. " ." •• 0 'o. o'" , •.••••.• 0' ••••••••••• 1_ .•..... ~._ _.." . :~e k~~l.~, ... ~.~ii.~~~ .. _o._ •..••• _..~.~,~~_~~.~~~~?'.._~:_.~.~~~::.~~.~ ....; ... _~ .. ~ .. is Türü ~sKosuÜari . ··oo •• " • :f(~al/dak ~,_ ~- __ ,."~,~~~""",,,,,,,,,,,,~.w_'~'~"~''''''~'_~~''''''''_'''_'''''''''A'''''''''.'''''~ •••.... ,"""'~,~.~,~ .... __ ,-o .. _,o .~.- ... _~ .. ~_~-..-._~=.· ..•• ~~·_~ __ r. '~__ T'-~~_~~~":'''''''-'''''~'-_' ·'._r,_y ~-,·,·wrY_:.-. ~'''-'M_-~~'_m'·~~~_'.·'· ~ :Kürekle çalisma no kürek/dak : . iFirtatma yüksekligi L.O m 7.8 , jFirtatma yüksekligi L.5m i 9.0 ~~===!~~="j2t=~==j ;Ev islen !Hafif temizlik, utu i 2.0-3.0 t ~cli~~;----~~~~~~~~~·e t;p;~g~L~~~O~~-t~:~~~:~ ~.~-~ ~ , J ; ...•. ._ i Enerji Gereksinimleri insanlarin yaptigi isler hafif, orta ve agir isler olmak üzere üç kismaayrilir. Bu siniflamayi yaparken fiziki anlamda isyükü ve metabolik olarak karsiligini gözönüne almak gerekir. 24 saat içinde insanin gereksinim düydugu enerji;' 8 saat uyku (70 kcal!saat) 560 kcal!8 saat 8 saat serbest (140 kcal/saat) 1120 kcal/8 saat 8 saat isbasi (214 kcal/saat) 1712 kcal/8 saat Toplam 3392 kcal!gün H~r insanin istirahat durumJJnda. temel enerji ihtiyacini!1-teorik bir sekilde i.5 kcal oldugu kabul edilerek. - - dinlenme süresinin her dakikasinda da yaklasik olarak 3.5 kcal rezervenerjinin depolanacagi kabul edilebilir. Dinlenme aralarinin tespit edilmesi sorunu bundan dolayi ergonomik açidan çok önemlidir. Asiri is yükü sonucu olusan yorgunlugun is kazalarini arttirdigi ve is hevesini azalttigi gerçegi dikkate alinirsa, is veriminin ve is düzeninin optimizasyonu konularinin asiri is yükünden yorgunlugu ya da monoton islerden olusan bezginligi çalisanlarin isten sogumalarinin basinda gelmektedir. insan makina sisteminin insanca olmasi gerekir. Büro hizmetlerinde çalisan insanin gelirini 2500 kcal/gün dür. Orman isinde çalisan insanin enerji gereksinimi 3700 kcal/gün dür. • Esas enerji (EE): Hiçbir is yapmadan uzanmis yatan bir insanin biyolojik ihtiyaçlarim karsilamak için gerekii olan enerjidir. • Serbest zaman enerjisi (SZE): Günlük yasantida zorunlu olan hareketlerin yapilmasi için gerekli olan enerjidir. Yetiskin erkeklerde 600 kcal/gün. bayanlarda 500 kcal/gün dür. • Is enerjisi (ZE): Bir kimsenin bir isi yapabilmesi için belirtilen bu enerjilere ilave olarak ihtiyaç duydugu enerjidir. Bu enerji de isin türüne göre degisir. 19Isin Türü Islerin Enerji Gereksinimleri Gerekli Is Enerj isi Miktari (kcallgün) Hafif isler 1000 den az Orta agirlikta isler 1000-1600 Agir isler 1600-2000 Çok agir isler 2000-3000 Toplam enerji (TE) TE=EE+SZE+IE (kcallgün) vARDIY A ÇALISMALARI VE BU ÇALISMALAR IçIN SÜRELERIN BELIRLENMESI Insanlarin fizyolojik fonksiyo_nlari günün 2-4 saati içinde ritmi k degIsiklikler gösterir. Günlük ritim olarak ~ bilinen fonksiyonel aktivite degisikliklerine göre sabah saat 4 civarinda vücut 1S1sien dlisük düzeye iner. Buna~~= bagli olarak vücudun diger fonksiyonlari da yavaslar. Aksam 20.00 civarinda en yüksek düzeye erisilen .. .--= fonksiyonlarda bir düsüs baslar. _~ ~~- 21 is --T:i- . +---ri i -.!-.. -t· - -37"~:i :J=:-- - -- --.- . - - . l.- i - . -----t .. - - -. ----y- .- \ • ~ .ii -- - " : ; "\ III •••••••• n •• +--_ 12 # , •• -, . Vardiya Çalisma Sürelerinin Seçilmesi i __ ~ • Bazi ürün veya hizmetlerin elde edilmesi için, 24 saat çalisma gerekli olabilir. Bir insan günde 24 saat çalisamayacagina göre. vardiya sisteminin uygulanmasi düsünülür. ' ,.-- 20••.. \ "'-\ ÇEVRE FAKTÖRLERI i. Aydinlatma 2.Duyma 3 .Hava Kosullari 4. Titresim 5. Zararli Maddeler _____________ ~ ~ ~ ~ o __ .n .~_._._~ .,, __ • 0_' _________ . .._ - .. ~ - ~ ~ ~ ._. ~ o.· ~ . ~ ~_- __ i Görme Konforunun Temel Kosullari Çalisma esnasinda, hassas görmenin önemli oldugu ve uzun bir süre devam etmenin gerekli oldugu durumlarda göritie konforuna iliskin kosullara özen göstermek gerekir. Aydinlatma kosullari, yalnizca çalisanlarin yaptiklari isleri dogru. görmelerini ,saglamakla kalmamali, ayrica çalismalari esnasinda, yorgunluk duyrtialari da önlenmelidir. Bunun için, görme konforuna iliskin temel kosullar su sekilde siralanabilir • Yapilan is kolaylikla seçilebilmelidir. • Isik kaynaklari göz kamasmasina neden olmamalidir. • Asiri gölgeler yok edilmelidir. • Duvarlar, tavanlar ve mekandaki büyük €syalar ,asik t~~ boyaninalidir. • Aydinlatma düzeni iyi çalismalidir. Isyerlerinde Yapay AydInlatma Projelerinde Gözönüne Alinma·si Gereken Hususlar • Isyerleri standartlarda belirtilen hususlara uygun aydinlatilmalidir. • Bazi islerde görmeyi kolaylastirici veya iyilestirici özel düzenlemeler gerekebilir. ff En ekonomik ve en uygun isik kaynagi seçilmelidir. • Kullanilan lambaliklarin, lambayi tamamen örtecek böylece göz kamasmasina neden olmayacak tütde olmasina özen gösterilmelidir. . ~ ~---~----~--~- ,.•.... fsyei1erinin'pYoJe-lendirilffieslna~renKem:dü-ç-ök önemlldir::'Duvarlarin;, tavanin açik renge boyanmasi tavsiye edilir . .• Isikliklar devamli bakim için uygilli oliiialidir. • Kullaiiilan armatürler güvenli Ve st'anthüililra uygun olmalHllr. • Çalisanlarin aydinlatrtia sistemiIlden sikayet'Yen' 'ôllii~mijH~it.Lambalarin Seçimi 1.Akkor Lamba Kullanma kolayliklari ve satin alma maliyetlerinin düsüklügü nedeniyle bu tür lambalar çok kullanilmaktadir. Ancak akkor lambalarin kullanma ömrü çok kisa ve isik etkenligi (lümen/watt) çok düsüktür.Akkor lambalar asagidaki kosullar için uygundurlar: • Yapayaydinlatmaya ara sira basvuruiuyorsa, . • Aydinlatilacak yer küçükse, • Çok güçlü bir aydinlatma gerek:llyse, bü mr la:mibl:itanh kullanilmasi yararli olur. 2.Floresan Lamba i~···~ ~ fe=. f-~ ~ r --- t-_ f---- -~ t- - .......,-- Bu tür lambalarin isik etkenligi yüksek ve kullanilma ömürleri uzundur. ~...__ Floresan lambalar, özellikle genel aydinlatma için uygundurlar. Ancak f'~- bu lambalann renk verimi düsüktür. Floresan ~ambalarla aydinlatilmis t:-~ bir odada renkleri birbirinden ayirthak oldukça zordur. Bununla 'C-~- ~ beraber özel durumlarda kullanilabilecek renk verimi yüksek floresan ,__ ----- lambalar da vardir. Yalniz bu özel floresan lambalarin iSik etkenligi, __ r·--~ ~ ..----::-:(lTger·iio:rrnal~~-fipleraen-=- di.isüktü.f;'===F16tes-a.n~ -lamoalar:.::.:aSagidaki:·~=~=:----=-- _ = ['--' durumlarda uygundurlar: • Yapayaydinlatma tüm gün için gerekliyse, • Uzun tipli lambaya gereksinme varsa, • Renk ayrimi özellikle önemliyse. ,,~~ -~ t"'~ --.,-'"::) 3.Civa B uharli Lamba ~ Boyutlari küçük olan bu tip lambalar, floresan lambalara yakin isik etkinligi saglarlar. Civa buharli lambalarin büyük güçlü çesitleri vardir. Bu tür lambalann renk düzelticisi bulunan tipleri de vardir. Bu tipler iyi bir renk ayrimi saglarhir.Büyük boyutlu, yüksek tavanli odalari aydinlatmak için çok güçlü lambalara gereksinme vardir. Böyle odalari aydinlatmak i.çin renk düzelticisi bulunan, iyi dagitilmis, az sayida, güçlü civa buhar li lamba kullanmak bakim masraflarini da bir hayli azaltacaktir. Asagidaki kosullarda civa buharli lambalarin kullanilmasi uygundur: • Yüksek tavanli ve büyük boyutlu odalari DülüIiEiii isyerlerinde, •• Dis aydinlatmada. 88 \' 'Isikliklarin Seçimi 89 i. :{- Genel aydinlatmada gqz kamasmasi yapmayan ve isinlarin bir kisminin tavan ve duvarlarin üst kismina veren isikliklar kullanilmalidir. Yatay dogrultudaki veya yataya çok yakin dogrultudaki isinlar, göz kamasmasina yol açar. Bu dlJ11Jmlarda, lambalarin maskeleninesi gerekir. Isinlarinin bir kismini asagiya, bir kismini yukanya dogru vereri isikliklarla yapilan aydinlatma ii;enellikle optimal konfoI1l saglar.' • Üstten delikli isikliklar • Tamamen kapali isikliklar "'~ __ ""_'_o " •••• 'o. •.•• Paralum isikliklar ", ".~- --- - ·"cm---- ,._._._.~ .. _ .. ' , .__ ..~ "_.~ .. ' , =-.-=~_=_~_-.= .._~: ..===-__=__=.==_=_=___=_:==.~~~ _ • Karisik aydinlatma için isikliklar • Çiplak floresan lamba isikliklari • Gömülü isikliklar • Isikli tavanlar ve paralÜIDlerle donatilmis tavanlar • Dolayli aydinlatma için isikliklar • Yöresel aydinlatmada kullanilan isikliklar~c ~$~~iS:in fiziki etkileri incelenirken iki teriinden faydalanilir. Birincisi seslerin frekanslarini belirleinekte kullanilan Hertz, ikincisi sesin siddetini belirleinekte kullanilan . DesibeL. • Frekans; ses dalgaiçinnm saniyedeki titresim sayisidir. • Desibel; ses siddetinin ölçüsÜdür. • Ses dalgalarinin frekans i düsÜk oldugu zaU1an kulakta kalin bir ses uyarimi i~eyclana gelir. Frekans arttikça ses algilamasi tizlesir. Frekans azaldikça ses kahnlasir. Frekans yükseldikçe ses tizlesir. 90 ~ -~ ,"",,-- ------------ .:--=: Çevremizde DuydugulTIUZSeslerin Desibel Olarak Siddetleri Çesitli Sesler Otomatik torna çalisinasi Daktilo tikirtisi Hizla kapinin kapaninasi Bagirarak konusina .. - - _._ .._--~--_._~_.--._._-_.- -,~- .._ ..•_.- -- ---_.-- -- .. _.__ ._------ ... -- --------- Rady-ü-sesi -------------- Nonnal sesle konusn1a Alçak sesle konusma Saat tikirtisi Sayfa hisirtisi Yaprak Duyn1a esigi Ses Siddeti (db) 100 90 80 70 ~ '---~----' - ..--.-------.-- ....-- - ---,,--_._,._------ ------.----- - _u •• --ö-Cr------ .-. ------ .. --- ... - 50 40 30 20 10 O ,f'---~ --!i i Ii i i, i i': i , i 'i i 'ii LLL 'i i : i ", i , , :1 i 'i : , f i ' i i i !i i ii i i LI " i ,i i i , i' I' LI' , I' 1'1 rji i' i ! i II ~ i ~ i i ! i i i i ii i_i i i i 1...;..1 i , _J i ! J ~) / ,~)..J i i , i '1, ;'~f) :,,'!I-. - .• ~ ~ / --"" ,~ czi (1l, -< p) in (1l ..- (Jq CJ p) - ..- p;- (Jq S ;:: ~ ~ ~' ci ~ c: p) ;:: ~ p) v.i i::: ..- ::i - '"i ~ (1l c: ::i ~ v.i ..- S _. p) 8 ;:: ..v;i o.- -- (1l (1l 2. o ;;1 ~ t:i ::i (1l ::r c: LIJ vi p) ri' N (1l (1l UJ ~ (1l v.i UJ N @'~ ~ o 5- ~ -. ~ (1) ~ '< o.- ~ ~ o (1) p' ::; (JQ< ::i ::i p) c - LIJ 2- < ~ (1) p) c ~ i-i (Jq< p) ~ C ri' :::i ~ czi p) p) (1) c o.- i:i5 :::i (1) i-i tn ~ 9- ~ < ce< ~ c: (li ~ , ...•. v.i c: p) (1) :::i < v.i v.i , "" p) ~ (1) ro v.i cr' "'1 :=. p) 8 :-ci o.- ~ p:i czi §. -en (1) p) p) (1) ~- v.i v.i -. ::j :-ci ::; O.-P) ~ (D, ::;; o.- p) ~i p) -: (Jq< -- o: 8 -. -0 C:: i' -en ro -. :::::> ~i (1) -en ::; i (;! :::i m OJ ::;1: si v.i - -i 2 ::ji .. >- (1)1 ::j ::; i m czi! v.i (Jq C:I ~ c: •• i o '"i ~i :::i c:: ~~ ;::;:- i i -0' c: (ll o :? ce~ p:i c: .. i >- ::; p:i 'o (li (ll ~ N LIJ çEsITLI GÜRÜLTÜ DÜZEYLERINDE KALABILME SÜRELERI Gürültünün Siddeti dB (A) Süre (Günde) 90 8 saat 91 6 saat 24 dk 92 5 saat ! ! 93 -4 saat ; i 94 3.saat 12,dk i \ 95 2 saat 32 dk i 96 2 saat i ! 97 1 saat 36 dk i 98 1 saat 16 dk , 99 1 saat ! i ,j 100 48 dk i i 38 dk i 101 i 102 30 dk i ! 103 24 dk i i i i 104 19 dk i ; 105 LSdk i i i 106 12 dk i ! ! 107 10 dk i 108 8 dk i i i 109 6 dk i i 110 5 dk i III 4 dk 112 3 dk i i 113 2 dk 24 sn i 114 1 dk 55 sn i i 115 i dk 30 sn ! i TSE 2607'den alinmistir.Sesler Ye Ölçülmesi • OilrUltü düzeyini belirlemede iki teknik teriin kullanilir. Birincisi, seslerin frekansini belirlemeçle kullanilan Hertz (Hz) dir. Normal bir konusmada meydana gelen seslerin frekans araligi 150-4000 Hertz (Hz) arasindadir. Ikincisi D~~;ib~l (dB)dir. Desibe!, in~anin ses siddeti algilamasini S:~;~:t~J.:~n uluslararasi stand.art bir ölçü biriinidir. Diger bir d~yis'l~ Desibel, seslerin yeginlik ölçüsüdür. • Seslerin desibel degerlerinin ,artmasiyla, ses siddeti etkisi de logaritmik olarak artar. Desibe! merdiveni 10' ar desibellik aralarla yükseldiginde, sesin yeginligi de 10 iuisline çikar. 93 Birden fazla gürültükaynaginin oldugu "durumlarda gözönÜne alinmasi gerekenler; • Ayni miktarda gürültü Üreten iki ses kaynagi, ses düzeyini 3 dB Qraninda arttirirlar. • Ses, aralarinda 6 dB 'lik fark bulunan iki ayri ses kaynagindan geliyorsa, ses düzeyi, gürültünUn daha fa~la oldugu kaynagin sesinjn ______ 'n __ m'_" 'ldBuzerfiiiiçikar.----- "m_ "', ------------- • "iki kaynak arasindaki fark 20 dB 'nin üzerinde Ise, az gÜrültÜ üreten kaynak ses dÜzeyIni etleHemez. Insanlar max. 85 desibel sese dayanabilir. 94 •.. - -- "---- I!'\,"---,-­ ----- iC~~ "--- L_~ tc~~ ~ ",----:: ~ [~ --.;ç t"--:; .~ f'~ ~ ~ ~ ~ ---OiILiiii; ...-i ~ ir­ --iGürültünün Etkileri - ..••..... ,~ ~ , ~. , ~ 1.Isitrne. Organina Zararli Etkiler: 85 dB 'nin üzerindeki gürültülere martiz; kalan kisilerd~ sagirlik meydana gelir. GÜrüitÜ nedeniyle iç kulaktaki sinir hücrelerinin zarar görmesinden dolayi kisilerde agir isitmeden, sagirliga kadar varan arizalar . . . meydana 'gelir .. GU~ültü dolayisiyla· meydana gelen sagii"lik, isitme ka~binin basl~ngicinda belli frekans araliginda fonksiyon azalmasi biçiminde . görUiebildi~indeni etkin olarak önlenebilir. Kisilerin ilk aklina gelen gürliltü düzeyi, kulak zarini patlatabilecek yeginlikte ani ve çok özel ses düzeyidir. Oysa isitme kayiplari, dogal sayilan seslerin uzun sÜreli etkisi ile ve yavasyavas olusur. GürtUtünün zararli etkisi kulak zarll1da bir zedelenl11eseklinde olmaz. Devamli gürültü olan bir ortamda zedelenen' kisimlar, iç kulaktaki, ses dalgalarini sinirsel uyanlara çeviren çok hassas yapili algi organlaridir. Böyle bir isitme kaybi, genellikle gürültüye maruz kalan kisi tarafindan kolay farkedilmez. Bunun nedeni, kayiplarin çok uzun sürede olÜsmasidir. Bu nedenle sagirlik kisinin yas,lilik döneminde da~a fazla görülür. 95 i.isitme Organina Zararli Etkiler _~}!~,i ;,".,:~;;,:i;'~~·;;Fii;';;iL;"';'LJ.':":'';';; ..•--, ":~!$f\~:,.~f":' ,·'i;';, -"tL ~tt ~.- .;,••, .,',0;," ,_ .. , . .' ..0;, ••.• , .• - ~ .-" ••.•. " ~- - "\ ., GUrültüden olusan sagirlik hallerinde, normal konusma düzeyindeki sesleri . algilama yeterli görUn~e bile, genellikle düsük desibel degeri olan hafif seslerin algilanmasi zQrlasil'.Ayni zamanda, konusulanlari yanhs anlama gibi algi zorluklari da Qrtaya çikar. Uzun yillar gUruitülUortamlarda çalisan kisilerin daha çok 4000 Hz frekans bandi _~ ~ci~ri~~i~:~~~ol~u~~frekan~~~n~~~~~~~~====:=~ ~ _ . duyarli oldugu ve en çok isitme kaybi görülen ses bantlaridir. Seslerin frekans gruplarina göre ayrilan oktav bantlarinin, zai~arliolabildigi ses yeginligi farklidir. Örnegin; 1500 Hz. ve bunun altindaki frekanslarda .ses yeginligi 80 dB Uzerinde oldugu zaman zararli olmaktadir. Buna karsin 8000 Hz. frekanslarda 78 dB yeginlik zararli etki yapar. 962. VejetatifEtkiler Gürültüye karsi insanin vejetatif sinir sistemi tepki verir. Bu tepkileri su sekilde özetleyebiliriz; • I(an damarlarinin daralmasi • Kan bilesiminde degisiklikler • Kalp atis hacininde azalma • Göz bebekJetliiiii büyüinesi • Metabolizinanin yÜkleninesi 97 3.Psisik Etkiler ..•.. ";"~- ~~ ---i;. ~~ ----..-- r---=--- ~- Enformasyon algilaina ve onlari isleine sirasinda gürü1tüye maruz kalan kisinin performansida olun1suz yönde etkilenir. Ayni sekilde büyük dilde at gerektiren isler de yapilirken, gürültüye maruz kalindigi takdirde, perforn1ans . ._... ..::::_c!-.,!::_hf·!~l~::9-J.i§Qs!~:~=Q!§..~_~ls.t!~--==::::...: _::...:::::::::-=-- ... ::::.::...::::::: .. :.: :.::::::_.::=:.:..: . ... __ .... :::.::::::.: :.: .. 98 ~.-=-- \ \ . ~ -- i ~i 4~Gürültüye Karsi Önleniler Gürültüde:ii korunma önlemleri tesis kurulma asamasindayken düsünülmelidh\ Fazla gürültülü olmayan makinalarin seçilmesine önem veri1m.@lidir. GÜrültüyle savas üç sekilde yapilmalidir; • GtWültü kaynagindan yok edilmeli, • GtirültUn.ün yayilmasi önlenmeli, • Gih'Ultünün insana zarar vermesi önlenmelidir. Gürültüyü önlemede en etkin yol, gürültüyü kaynaktan kesmektir. GÜrültüye neden olan makina ve sistemlere susturucu yaklasimi, eskimis olan parçalarin yenilenmesi, bakim. ve yaglama islemlerinin düzenli olarak yapilmasi gerekir. Gürül1üye peden olan makinalarin ses emici örtülerle örtülmeside bir çözÜm yoludur.. GÜrüitülÜ.çalisan kisim ayrilabiliyorsa, ayrilmali ve araya ses geçirmeyen duvar örülmelidir. 99 Gürültüye ](arsi Alinmasi Gereken Önlemler 100 , ...... ---...•--------------"...,,,.,,.-------------...,.,-----------------.--~~.~_._-- ---LO i Fabrika içindeki gürültÜyü önleme çareleri olarak, döseme ve quvctrlarin ses einici malzeme ile örtülmesi dÜsÜnÜlÜr. TÜm bu önlemlere ra,gl)1en aza1tilamiyorsa, bu durumda kisisel önlemler· alinmalidir. Kisisel önlemlerin basinda da kulak tikaçlarinin kullanilmasi gelir. Genellikle 'çalisanlar bunlari kullanmak istemezler. Öncelikle kisilere kulak . tikaçlariniri faydalari anlatilmali,ve gÜrültÜnÜnzararlari beliiiilmelidir. Kulak tikacinin kirli, kulak kanalina uymamis ve sert olmasi gibi sakincalarin giderilmis olmasi gerekmektedir. Çalisanlarin dÜzenli olarak isitme testlerinden geçirilmesi gerekir. BII muayenelere "odiyometrik muayene" adi verilmektedir. Isitme kayip düzeyleri, kisiden kisiye degistiginden, çalisma yerleri degistirilerek, kisiler belli dÜzeyde isitme kayiplarindan korunabilirler. HA VA KOSULLARI insan ortamdaki havadan etkilenir. Bu nedenle öncelikle insan vücudu ve çevre arasindaki iliski incelenmelidir. insan Vücudu ve Çevre Arasindaki iliski • Vücut sicakligi 36-37 °Cdir. Bu sicaklik + 1.5 arasinda oynadiginda insan vücudunda rahatsizliklar ortaya çikar. 1.5 oc artis,3 KJ enerji yayilmasini dogurur. Bu da vücutta isi yigilmasina neden olur. Insan vücudu bu isi dengesine karsi önlemler alir. Kaslarda olusan sicaklik artimi fazla rahatsizliklar ortaya çikarmaz ama organlarda bazi _d_nl§ hats i:~JL~1~L91I.J3 ur~ ._n_._n. u n_umun u _ u--_.~uisiiieti mrartt IkçauKaTp-aIisi-hl-z] a-rÜr:: _m. n . ._u. . .. __ ._u . • Enerji tüketiminin bir yolu terlemedir. Vücutta terlemeyle tuz atildigindan vücutta dengesizlik olur ve çalisan insanlarda is yapabilme kabiliyeti azalir. • insanlar, beden iç isisinda degisikliklere neden olabilecek, isyeri, genel çevre ya da iklim degisikliklerine pek dayanikli degildirler. 102-a I-..ii" ~ ....•••......""- ,..........--"i • insan vücudunun belli bir iç isisi vardir. Ortam stresieri karsisinda bu iç isiyi koruyabilecek bir dizi organik reaksiyonlar vardir. Bunlari 4 madde altinda toplayabiliriz. 1 .Konveksiyon Yoluyla; Çalisma ,ortamindaki beden iç isisindan yüksek isi, iletim yolu ile dokulara geçebilir. Buna "Konveksiyon" adi verilir. 2.Radyasyon; Aralarinda sicaklik farki bulunan iki cisim arasinda i1etici bir ortama gerek olmadan meydana g~len isi alisverisidir. Radyasyon yüzey sicakligi ve büyüklügüne baglidir. Insanin havaya yaydigi radyasyon günde 4200-6300 kJ olarak belirlenmistir 3.Kondiksiypn Y oluy la; Vücudun temas ettigi cisimlere isi aktarmasi yoluyla olur. 4.Buharlasma (Evaporasyon); Insanlarin deri üzerindeki isi stresine bagli ter salgisi buharlasirsa buna "Evaporasyon" adi verilir. Deriyi sogutarak beden iç isisinin dengelenmesine yardimci olur. Beden iç isisi azaldigi takdirde, enerji gereksinimi artar. Bir isyerinde rahat bir çalisma ortami için havanin üç önemli faktörüne dikkat etmek gereklidir. Bu üç önemli faktör; • Hava sicakligi • Havan in nemi • Havanin akim hizidir. 102-b insan vücudunun isi kaybi ve artan ortam isisi kosullarinda görülen degisiklikler Ortam Isisi (OC) iav i: Z~ ;~i- KOHVEKSI RADYASYON:- EVAPORASYOlll~ Ortam IS1-61 (OF) -\ 102-cHava Sicakligi Yapilan deneyler su sonucu ortaya çikarmistir. Sicaklik 37 oC' yi geçince isçi performansi düsmekte, kaza orani artmaktadir. Kaza oraninin minimum verimin optimum olmasi için sicaklik 18.3 oC olmalidir. Çalisma sekillerine göre de ortam sicakliklari söyle siralanabilir. • Çogunlukla oturarak yapilan çalismalarda 19°C • Çogunlukla ayakta yapilan çalismalarda 17 o C • Agir kassal çalismalarda 12-14 ° C • Büro çalismalarda 20-22 ° C • Hizmet sektöründe 19 ° C Hava sicakligi konusu iki kisimda incelenmelidir. • Sicakta çalisma • Sogukta çalisma 103 Sicakta Çalisma • Asiri sicakta çalismanin insan vücuduna etkisi açik olarak nabzin, vücut sicakliginin ve terlemenin artmasi seklinde olur. • Ortam isisinin fazla olmasindan dolayi, kalp atim sayisi, terleme düzeyi artar, Sekilde terleme düzeyi, kalp atim sayisi ve vücut iç isisinin ortam isisindaki degisime bagli olarak nasil degistigi gösterilmistir, • Ortam isisina uyumun nasiloldugu açiklikla bilinmemektedir. Ortam isisina uyum gösteren insanlar daha fazla terler, ter içindeki tuz yogunlugu azalir, ter buharlasmasi ile deri isisi düser, kalp atim sayilari giderek normale döner ve vücut isisi da belli bir düzeyi geçer. • Sekilde Singleton'un Belding tarafindan hazirlanmis "Isi Stresinin Etkileri"nden düzenleyerek hazirladigi etki zinciri görülmektedir. Etki zinciri -- -- -isi--stresl'nl'n-e_t''-I'ler-j'nl·:-a('l_klamaya-::.ko- Jayli"-s-ag~JamJs-tl[._·_-~·_._----- --_m •••. _. •• • ••• __ '_ 'H •.. - --.--- " . _. """ ... __ . _ .. __ '_ .i"\: , _' _y . . .._ .. 1\:_ ... __ .. _ , __•.__. .__ ... _. _. __..u_. ,_, • n. __ • Ayrica, sicakta çalisma sonucunda, deri zarar görür ve tuz eksikliginden dolayi tükenme hissi, sicaktan bayginlik veya sicak çarpmasi gibi rahatsizliklar meydana gelir. • Sicak ortama belli bir zaman sonra uyum saglanabilir. Fakat hafta sonu tatilierinin dönümünde bile, kisi yeniden bir uyum devresi geçirir, Sicak ortamdan 1-3 hafta uzak kaldiginda ise, iklim kosullarina uyum saglamamis kisilerin ortalama degerlerine tekrar döner. 104 .- --------------- -,----------------- ------------------- - !:'""" ,.- C';=- ~ r---"=- ..-:-:----- c-= J ".~-- ~ f-~·---_· -~ r-- ..._uC ~ i··-·· ...••.. ~';',-' -~ r~~ ~- -------Ortam isisi stresinin ölçülebilir etkileri STRESi ORTAM TSISr. Rahat Or.t_ Az ----- O!""ta YUkse.k ok YUk_ / ./ - Te.l"cmc Dti7eyi ---- ----- --~ .. ---;;- ---------- VUcub' ·iç TSi.S1 t Stres Düzeyini Ö1çme Ynkl<:1simi St:res etkisi so? 1<0 nusu de gildi,. Xi;;isel görü'j j"Raha.t li kit 8u bölgede terle.e ile sivi kaybi giderek ~rtar. nabiz ve özeili~­ le vücut iç is,s1ndaki degisiklikler yava~tir. Kalp ati," sayi.si ·"e iç isi I-ni1a yükselir 1\alp a1:i. sayisi ve vücut ;'7 isisi 105 IsI stresinin etkileri Or ta. i si s i stresi slc.A.~iAli p i Tt iict i;.; lictii ve y;iyil.~ ro i'":i e 151 'ayt" arl~r Orta. isisi ,o~ LU~$~~ ise vücut i~i yayawa7 ve !SI al.aya baslar .. ii:h:'lIt ;:r t ~~ i' .• L!iii i!ii 1 nrta 1,jf''t J. ~dr:r- 106 .. i·uct.~ &31~l v,-' tGii: "'i:~~! iii"~s;yll"l.lrinio dcnqc~; • b07ul~r Si CA!:; ç AlU' ii AS tSogukta Çalisma • Soguk is ortamina ait problemler, asiri iSi stresi ortamindaki stresierden daha kolay halledilebilir. Vücut isisinin sinirli ölçülerde düsüsüne, organizma uzun süre dayanabilir. Sürekli soguk ortamda çalisan kisiye uygun giysilerin saglanmasiyla, kisi soguk etkisinden korunabilir. Ancak, el ve ayak parmaklarini, burun ve kulaklari soguktan korumak oldukça güçtür. Sogukta çalismak, kisinin beslenme ve enerji gereksinimini arttirir. • Soguk ortamda çalisan kiside asagidaki hususlar görülür; · Soguk alginligi, · Vücudun belirli yerlerinin donmasi, · Soguk yanigi, · Gözlem ve tepki yeteneginin azalmasi. 107-a Soguk ortam stresinin etkileri ..• ­ \... '-- ~'---- t:"'~'--- ~- r-= ------ (-- - l ---=-- 'Soguk or.t a_ s.trr:s1 ls) kaybi aZ'alir now"" '/.~ y"~ •• ,,.,,'~ z "j"".... i.s1...··ta'Kvi,.;si .r' '_ , i r i ! uzuii OÖNE~ [,!';fLERi ',"'" " "" o••,.i d" ; .• k.ii at' i n \, dili::il*esi .•• Kaslarin'1si. duz""yinin dOs.es.; G.d" _ tOketiei . arta'" '-o DER [ - ÜRPERI'lE:s1 _ ,itRE"E E-n'cÜ';ji ~-g-e_ri:M.:sint-. i"~.-ni:;.~_"_3i . •etabofik düzeyin 5-1 eis.\i"c Ç:i.k:ar r--~":" 107·b ~ Jirie!::.aboli::-.a ., :;k~~ 1ir. VG'cut ~,,§ 1at'> .,. \ \ Oe.r-i 1!l.1~i."<:h, .koruyucu bir doku olu;.ut"" t:-·· - r--=:=~. iklim Etkilerinden' Korunma Yollari ~~" .. '.; KOrluima önlemlerini'su sekilde gruplandirabiliriz. ~"':1'. ;'hilnsaoIi1iç.yaplsiylailgilrfizyolojik koruyucu önlemler: ---~-: '" :.;.i ,Sogukta ya :da:sic?ktaçalis'acak:isçI.lerin uygunluk incelemeleri _~~)" : ';.:~' yapil,malidir.!:Nefes·(kan'do!asirril vebelirli digephastaliklari olan kimseler, _ ~:i' " :·Ja~laveyadÜsÜk~kiiolu kisiler ve belirli yqsin üzerindekiler, iklim yüklenmesi ,.0:. 'yaltinda çahsmay'qpekuygÜn degildirler. Ise alinmada bu özelliklere dikkat edilmelidir. , , .. Çokrne,sfuba:bçm;ei!-eriisaglanarak orgqnizmanin su ve tuz dengesini bozmamasina özen gösterilmelidir. ,':;, .2.Jf.of:,unma,:giysiferiyle koruyucu önlemler: 1 . .. , ', ..Koruyucu giysilerin basinda; 1 ,'. -Koruyucu elbiseler, ~Basi ve yüzü koruyan araçlar gelir. ,',' :>":<. 8.og·ukta·çalismaktan' etkilenmeyi önlemek amaciyla, yüksek derecede \ . > : yalitim özelHgi:olan is giysileri'kullanilsa da', el, ayak ve burunun soguktan . korunmasi sorun yaratir. ,- . ,.,. Asirisicakta:'çali~madaise sunlar kui!anilmalidir; - Yansitici is önlükleri - .". ···.:..YüzeylerinlS'lm:minl,yansitan koruyucu giysiler. .. :. Sicaktpn' korunmakiçin;:basinçhhava ile sogutma!i is giysileri veya genis , ~~Ierine ~u:z;.Karbonik asi~kari '~o~aL):giysiler giyilmelidir. Soguktan .Korunmak içinise, isitmasistemli giysiler kullanilmalidir. -. \ 3. Çalisma yerinde teknik koruyucu önlemler: Sicak ya da sogugun isinimi önlenmelidir. Bunun için sunlar yapilmalidir; • Parlak metal yüzeyli koruyucu paravanalar kullanmak, • Zincir perdeler ve tel örgüler kullanmak, • isiyi emen ya da yansitan özellikte cam yüzeylerden yararlanmak, __ ~=:::Binalari n bazi bölümlerinLyalitmak--;--,~=====,=====,u: =====,=_.::_:,:::.:un., 4. is organizasyonundaki önlemler: Mesai ve mala sürelerinin düzenlenmesi gereklidir. Uygun mala zamanlari ve süreleri hesaplanarak bulunmali ve uygulanmalidir. 108-bHavalandirma • Asiri derecede az veya çok isi ve yetersiz havalandirma çalisanlarin sagliginin bozulmasina ve verimin düsmesine sebep olur. Kapali is yerlerindeki hava statik çalisan isçiler için saatte 6, hareketli islerde çalisan isçiler için saatte 10 defa degistirilmelidir . .• 15x4 metre ebatlarinda bir odada 600 m3 (600x6=3600 m3js) .• Bir isyerinde çalisan her isçi için en az 11.5 m3 hava gereksinimi dikkate alinmalidir. Hava akisinin mümkünse tek yönde olmasi düsünülmelidir. .• Çalisilan hacimde devamli bulunan her isçi için, asgari hava hacmi su sekilde belirlenmistir; Çogunlukla oturarak yapilan islerde 12m3 Çogunlukla oturmadan yapilan islerde 15 m3 Agir bedensel çalismada 18m3 • isgörenler disinda baska kisilerde varsa, her fazla kisi için en az 10 m3 hava hacmi gereklidir . .• Hafif bedensel islerde 35 m3/saat orta agir islerde 50 m3/saat agir kassal çalismalarda 60 m3/saat civarinda bir hava sirkülasyonu düsünülmelidir. •. isyerlerinde gaz-buhar ve tozunda etkisi çevre kosullarinda dikkate alinmalidir. Gaz ve zehirli buharlarin etkileri genellikle hemen görülürse de özellikle alerji ya da akciger rahatsizliklarina yol açan birtakim tozlarin zararlari uzun yillar maruz kalindiktan soma kendini gösterir. Yapilan çalismalar meslek hastaliklarinin 0/070nin isyerlerindeki tozlardan meydana geldigini saptamistir. Akla gelen ilk önlem bu tozlarin kaynagindan emilmesi vE9lhiaske kullanilmasidir. Havanin Nemliligi lt Nemlilik, mevcut ortam isisi kosullarinda, isyeri havasinin doymusluk düzeyine kadar getirecek su buhari degerine (% 100 nemli) göre yüzde orani seklinde ifade edilir. Yüksek düzeyde nemlilik, kapali yerde çalisan insanlarin, bogazlarinda dolgunluk duygusu olusturur, ter buharlasmasi önemli derecede azalir ve bir yapiskanlik hissi hissedilmeye baslar. Çok kuru hava da burun içini, agiz boslugunu ve soluk yollarini kurutur ve rahatsizlik verir. Bu nedenle nem degerinin uygun sinirda tutulmasi gereklidir. • Nem oraninin 0/030 altina düsmesi durumunda sicakligin da artmasi halinde göz ve solunum yollarinda kuruma rahatsizligi .QJ1ay.amçikmaktadlJ. u _ ---_.~_.,"- ._-~-_._. __ ._-, .. -- .. - -.. - - ---- ... - _o. _ .•..• . - - - __ - __ .._~_. " - _.... __..• ,.. , ,__._._ .. ... .. _.•.•... ...__ '. _,_., .. __ • Havanin Akim Hizi o Hava akim hizi 0.5 mis civarinda olunca çalisanlarda sikayetler ortaya çikmaktadir. 0.1 m/s lik hizlarda ortamin havasizligindan sikayet edilmektedir. Yapilan incelemeler normal kosullarda hava hizinin 0.15 mis oldugunu göstermistir. 110 i:~--- ----- t .-_ L~=- r-'"'= ----- r-"_ r~''''­ -~ .....-=- ,-~ -~'ii- ' ,. 'i iJ'~ \ ~i i }o'i "/:~'lm~k~l1i;~it~m~1c1i ctr~t..l~tI;k1Jiiahan kisi ,~titr~'s,itri.e~ifuçiruz ;~~l~ir' : l' 1'.'1"'.• " ;' ••. - . ,(' ~ 'r°t" : {.i 's" "'I";4,dJ,I'"' "i d,'t '·'li"'~" 1 re" I'ID" 'en' ," o " t'· :.t~ 4 - ' ," " .'.: .. l,!' r U '. , ; j.<\ ,':,'1 "Y~")'''''i'' 'I' "~'\~j"'"'' , ,j, , iDiiyU~ Q~f!q~t~~iI{d'~lKa.~lA~da;;; ~~g:/vi,' e'~riderrii ~r,gilClrha . ;.. ~~'i?' \,':-!Y\':.j·j· " 'o,;,.;! ·:Il~·ll. (.Jr,\, i:' ,; -' . "L,!., _i: "r . i ' • "i:: ~~\.,:,;_.: '"si.s.~~,~l~~~ri:~,~';!:içi ~,l~~ .. :~,~!~g~\q~~,~~i,~in~~;~. Q~~,itiin duyarli kil d~~l'~:~~;f~~~,i/~~~~l ~1?}t9(~g~r)J~~11l~,~';:I.~~t Yy:' iist ~trc;lfkilcai dq111ar agiü~l~~:' zararfifi~;b>:-1dl1ici': etkH~f'meydan'a'! gelir. ' ; .. : ; :- 'i f~' \' \".~ i 'r i i : ~." ~ ii i illlI'r'e' Tiiit~r~lÜivvetli {ôldu"lilida; l~l:fii.~:.i'.';'';i:~1"'"f.,r·:'':~N''-)::f~L,~.\t!I\'~:\~;W~; ~VIJ~~\f!;it"~f:i:, )i:.~,:~! ;,,~::,1'~·:"!'.J~!"~ll:l; ;1',,/'1· " ,: 112 - .---- -­ W-~ t:"" ~ r-_ r--= ~• ERGONOMiK DEGERLENDiRMELER ANKET ÖRNEGi SORULAR i, Isyeri düzenli, temiz ve bakimli midir? 2. Makina operatörlerininin isleri iyi tarif edilmis ve kendileri gerekli ön egitim~ den geçirilmis mi? 3. Insan-makina fonksiyonlarinin ayinminda, insan ve makina becerileri dikka­ te ali nmis mi? 4. Makina operatörleri, makinalari ile/çalisirken ne gibi istem bilgilerine gerek duyuyorlar? 5. Makina bu bilgileri ne tip göstergeler ile veriyor? 6. Görsel göstergelerin makinalar üzerinde yerlesimindeergoriomik arastirma bulgulari gözetilmis mi? 7. Makinalarin kontrolunda kaç tip kontrol düzenegi kullanilirustir? 8. Kontrollarin kullanimi asin kuvvet gerektiriyor mu? 9. Kontrol düzenekleri mekanik ya da elektrik sistemler ile güçlendirilmis mi­ dir? i O. Gösterge - kontrol iliskilerine göre fonksiyonel ve ergonomik prensiplere uy­ gun bir tasarim yapilmis mi? 11. Operatör!er ayakta mi çalisiyor? Oturabilirler mi? 12. Oturan operatörlerin oturma yerleri ergoIlOIl)ik tasarim temellerine uygun mudur? 13. Masa, tezgMi ve makinalarin 'tasariminda STATIK ve DtNAMIK ANTORO­ POMETRI prensipleri gÖzetilmis mi? -i; asiri sert ve müda­ ::~ Jin, bitkin, yorgun _I'l' kurum içi bir gö­ ::-~.lma saglayabilir. '=~'\minizdeki tüm ça- - --==-----..- r15crekli görülüyorsa -:-~ \yaparken', onlarin - irteshis koymaya ve - \ .:: , -\1i'illTIizda, stres ve -.-._~- •..... ;ÖrUnlü vermektedir. --T __ESLERDEN KO- .ii~ çalisanlarin MO­ . ~[iir düzeyde tutmayi _c-:= c--\nislari nedeniyle, i öneriler ile yaklas- - - ~ ::-;~.'ie destek verebil- i.nlayis ve sabir gös­ c- -j \ -~34. Basinçla kazanlarin tehlikeleri gözetilerek. güvenli bölgelere yerlestirilmis mi? 14. Isyerinde her türlü geçitler ve giris-çikis kapilarinda çalisanlarin rahatligi ve boyutlan gözetilmis mi? i 5. Isgörenlerin fizik is yükü ölçülerek degerlendiriliyor mu? 16. Agir fiziksel isler için yeterli dinlenme aralari düsünülmüs mü? 17. Monoton ve bezginlik yaratan isler varsa, bu tür yorgunluklara karsi ne gibi ön!emler aliniyor? 18. Isyeni,de kadin isçi çalistiriliyor mu? . 19. Kadin isçilerin boyut. is yükü. mesai saatleri gibi özel sorunlan var mi? 20. Isyerindeki tasima, kaldirma ve yer degistirml! yöntemleri saglikli ve güvenli ~? i 21. Isgörenlerin çalisma alanlari, geçitler ve stok ~ah;i!ari açik bir sekilde belinil­ mis ve isaretlenmis mi? 22. Makinalarin tehlikeli kisimlari ve transmisyon kayislan gibi kazalara neden olabilecek bölümler koruyucular içine alinmis mi? 23. isyerinde de~amli ve periyodik bakim hizmetleri yeterli ve düzenli mi? 24. EI aletleri ve tezgfih üstündeki yardimci gereçler temiz, bakimli ve iyi isler durumda tutuluyor mu? 25. Merdivenler. portatif merdiven!er ve iskeleler için yeterli güvenli önlemleri ~~~ ~ ' . i 26. Mekanik kaldirici tasiyici!ar kullaniliyorsa yeterli geçitler Ve trafik kolaylik- lari düsünülmüs mü? i. 27. Ortam aydinlatmasi ve özel isik kaynagi sistemleri yeterli midir? Devamli bakim ve onarimiari yapiliyor mu? 28. Elektrik donanimlarinin ve açikta kalan tüm elektrik kordonlannin güvenligi için önlemler aliniyor mu? 29. Ortam isisi, rutubeti ve hava akimi saglikli bir düzeyde tutulabiliyor mu? 30. Ortamda asiri gürültü var mi') Ne gibi önlemler alinmis? 3 i. Çok sicak ve çok soguk kosullarda çalismak zorunlu ise, gerekli miyim, ku­ sam. perdeleme, çalisma sürelerinin kisaltilmasi ve dinlendirme gibi önlem­ ler aliniyor mu. 32. Isyerinde toz, duman. zehirli gaz ve buharlar ya da radyasyon gibi saglik sa­ kincalar var mi? Ne gibi Önlemler düsünülmüs) " ]3. Is çevresinde uçucu. yanici ve patlayici gaz ya 9:1 buhar/ar var mi? Ne gibi koruyucu Önlemler aliniyor" 286 i' (, ( "~ (' r (~ , r (i (, II i ( , ( , 1 ( ! , i i' i i i i i i i i ,I i' i i i) i I, ' i i 1,,1 i ,I i I' i i: i i; r Ii i I' 35. 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42, 43. 44. 45. 46. 47. 48. Isyerine özel baskaca saglik ve güvenlik sorunlari var mi? Ne gibi önlemler aliniyor? Zincirler. çekme halaiiari. her türlü çelik halat baglantil~ri ve çekici sistemle­ ri için periyodik test ve bakim düzeni kurulmus mu? Yangin ve alarm haiieri için acil çikis ~aplJarl ve her türlü kUf"..armageçitleri düsünülmüs mü? Isyerinde devamli saglik servisi ve ilk yardim örgütlenmesi var mi? Isçilerin görme, isitme ve genel saglik muayeneleri periyodik bir sekilde ya­ piliyor mu? Fabrika içinde iletisim için özel bir dUzen kurulmus mu? Kalite kontrol hizmetleri nasil yürütülüyor? Yeterli mi? Çalisanlarin is hevesi ve genel verimliligini artinnak için önlemler aliniyor mu? isçilerin güvenligini saglayacak barct. koruyucu giysi. kaynak maskesi. çelik burunlu ayakkabi, güzlük. kulaklik gibi «KIsiSEL icORUYUCUl.A.R» veri­ liyormu? Is görenlerin beslenme sorunlari çözümlenmis mi? Yikanma. soyunma ve yemekhane gibi kullanim hacimleri var mi? Çalisma saatleri ve vardiyalar nasil düzenleniyor? Isyerinde psiko-sosyal sorunlarla ilgilenen bir yönetici istihdam ediliyor mu? Yönetim ile isgörenler arasi iliskiler taraflarca etkin. yararli ve yeterli bulu­ nuyormu? 287 i i i IIÇÖZÜMLÜ ANKET YAKLASiMINA BIR ÖRNEK Kazutaka;KOGl, Tokyo, JAPOm A "" i 'I ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 2'89 i i ( i j i .i i i 3. Operatörün çalistiti hacimlerde kol ve bac8k hareketleri için yeterli seiWst ~n ~Ü!iilliüimüS,müdür? Isyerindeki bölme ve yerlestirmelerde degisiklik yaparak daha ge­ nis bir devinme alani saglanmalidir Yer açmak gerekiyorsa malzeme ve makinalann yerlesim planini degistirmek düsünülmelidir Operatörün egilme, çömelme ve dii.üsrü çalisma için yeterli serbest devinim alani olmalidir Ayakta çalisma için ayak, bacak ve diz için rahat çalisma hacimleri düsünülmeIi Kisisel ve operasyonel araç-gereç ve malzemeler ile diger gereçle­ rin yerlestirilecegi yer saglanmalidir Acil hallerde, isbasi ve çalisma postalanni çabucak bosaltabilmek için önlemler alinmalidir 4. Operatörün çalismasini iengelleyen ve' rahatsiz eden Çikinti ve makina uzantilan var midir? Bu tür çikinti parçalarini koruyucu örtü altina almak yerinde olur Çikinti ve uzantilarin keski n ve yaralayici kisimlanni zararsiz hale getirilmesi gerekmektedir Tehlikeli uzanti ve çikintilari tehlike isareti renklerle boyamali ve bu tehlikeli bölgeler yumusak yastiklar ile gizlenmelidir Operatörün ve isçilerin koruyucu eldiven ve baret gibi koruyuculari kullanmalan öngörülmelidir KONTROLLAR 1. En siki kontrol sistemleri operatörün en kolay ulasabilecegi bir sekilde mi tasarlanmistir? Kontrol panellerinin ve masa üst yüzeyinin operatörün en iyi ulasa­ bilecegi sekilde düzenlenmesi gerekir EI kontrol sistemlerinin yer ve pozisyonlarinin degistirilmesi gerek­ mektedir Ayak kontrol sistemlerinin yer ve pozisyonlarinin degistirilmesi ge- rekmektedir . Kontrollann optimal kullanis kolayligi için tasanm degisiklikleri (kolu.uzatmak. yakin getirmek gibi) yapmak gerekiyor Oturus ya da ayakta durus pozisyonlarini yeniden incelemek, bazi oturus pozisyonlarini ayakta, bazi ayakta pozisyonlan da oturur durusa çevirmek yararli olur .1 ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) : 'I i i; 'I " i i (~ i ' i i ii i i I' 28H BOYUT SORUNLARI 1. Operatörün isyerine giriste kuiiandigi düzen, rahat geçis saglayan ve yeterli büyüklükte midir? Kapinin genisletilmesi gerekir Kapinin yerini degistirmek gerekiyor Kapi önündeki merdivenlerin rahatliginin artirilmasi ya da merdi- ven ilavesi gerekiyor. i Kapi geçislerinde güvenlik için tutunma barlan[ilave edilmesi gere- kir i Kisisel malzeme, araç-gereç ve teçhizatin kapidan kolay geçbilmesi için yeni bir düzen gerekli 2. Op~ratörün isbasinda rahat d~vinimi için çalisma alanlari yeterli midir? Operatörün geçtigi geçitierin çizilerek belirlenmesi ve güvenli bir geçis için isaretlenmesi gerekir Operatörün kullandigi özel geçitier ayrica bir duvar. merdiven, trab­ zan ve benzeri gereksinimlere göre tasarlanmalidir Makina ve malzemenin yerlerinin degistirilerek rahat bir geçit ola­ nagi saglanmalidir. Çalisanlar. araç-gereç ve makinalar için yeterli ,yer için yeni bir dü­ zenleme gereklidir. OperatÖrün çalisma alanindan geçmek durumuryda olan diger isçiler için de yeterli geçit olanagi bulundurulmalidir. i i290 ~ i ( \ i , , i j ( ( , ~ .i i 'I ' , 'I i i i i i i ·1 'i 'i , i i " Ii ""'I I' , i i ),' i I, , li " " 2. Operatömn aydinlanmasi düsük bir yerde çaIi,masl. gerekiyorsa (karanlikta gözlemlerne, ekrandan izleme gibi) ne gibi önlemler alinmalidir? Kontrollann pannak uçlan ile birbirinden ayniabilecegi kolay bir tanitici tasarim gerekiyor Tüm göstergeler için kosularin elverdigi ölçülerde kolay okumayi saglayacak isik kullanimi öngörülmelidir Karanlikta daha kolay uyum saglanabilen renidi isik kullanimindan yararlanilmalidir Operatör, çalisma süreci içinde sik sik farkli aydinlatma düzeyinde çalisma yerlerine geçmek rorunda kalmamalidir Aydinlatma ve hiç aydinlatmama arasinda operasyonun elverdigi ölçülerde en uygun isiklama düzeyi seçilmeli Ekran izlemede ve derin ve aydinlatilmis yüzeylerde gözle takip is­ lerinde, disardan gelen isik rahatsiz edici oldu~undan, bunun perdelenmesi gerekmektedir : i. J)i 'i ., ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) 291 'II i 'i i i,' i 'i i 'i i 'i i , i 'i 1 '1 GENelÇEVRE 1. Operatömnçalist$ yerde, yapilan ~in gerektirdili ölçülerde aycbnlatma satfamiiiifmidir? Günisi~i ve di~er aydlltlatma olanaklarinin. yapilan isin incelik de­ recesine uygun düzeye getirilmesi gerekir Operatörün yapti~1 isin gere~i kendisine özel bir aydinlatma düzeni .de gerekmektedir Operatörün görüsünü kolaylastirmak ve göz yorgunlugunu aza)t.a­ bilmek için aydinlatmada kontrast yaklasimi getirilmelidir Çalisma yüzeyindeki parlama ve göz kamastirmayi ortadan kaldir­ mak için operatörün yerini degistirmek gerekir Çalisma yüzeyinde asin y;insima ve parlamayi azaltmak için. aydin­ latma düzeyini ve isigin gelis açilanni degistirmek gerekmektedir Operatörün çalisma yüzeyine gereksiz gölge ve isik kesikligine ne­ den olan perdelerne açisindan yaklasmak ve bu gibi sakincali halleri ortadan kaldirmak gerekmektedir Operatörün önünde asin titresen ve hareket eden ve izlenmesi gere­ ken olay ve malzeme vardir. Isçinin gözü slroboskopik etki a1~ tindadir. Düzeltilmelidir ( ) ( ) ( ), Seçilmis kontrol sistemleri amaca uygun mudur? Kuvvet uygulama ve zamanlama açisindan en uyumlu kontrol sis­ temleriniseçmek gerekiyor (dügme, kol. baski dügmesi ya da benzerleri) Kullanilan kontrol sistemlerinin yerine baska sistemler daha etkin olabilir Kontrollarin sag ve sol elle kullanim düzeni degistirilebilir Kontrollarin yanlis devreye sokulmasi ya da ayar hatasi yüzünden kaza ihtimali dogmaktadir. Önlem almak gerekiyor Kontrollarin gerektirdigi fiziksel efor azaltilmflidir Pedal seklindeki kontrol sistemleri yeterli nlidir? Pedal düzeni operatÖrÜn ayakta durmasini gerektirmektedir ve bu­ nun otururken kontrol'a dönüstürül mesi gerekir Oturmak mümkÜn olmadigindan, pedallarin ayni görevi yapabile­ cek baska kontrol sistemlerine çevrilmesi ya da pedallarin kulla­ nimin en aza indirilmesi gerekir Pedallarin pozisyonunu en optimal bir yere koymalidir Pedallarin seklini ve büyüklügünü, kolay kullanim için gelistirmek gerekiyor Pedallarili basimi yüksekligi. karsi direnci ve hareket dogrultusu gi, bi özelliklerinin incelenmesi ve gelistirilmesi gerekiyor i .- Pedal sayisi ikiden fazla olmamalidir.. Böyle :bir durum nedeni ile tasarim degisiklioj "erekivar ' Kontrollarin ~ümü eel: alin~iginda, operatöjün makinasini islet­ mekteki akicilik. kolaylik ve etkinlik düzeyini yeterli buluyor musunuz? Kontrollar yerlesim. tip ve hareket dogrultusu gibi teknik açilardan incelenerek yeni bir düzenleme yapilmalidir Kontrollari. kullani!is sikligi ve duyarliligi gereksinimlerine göre yeniden düzenlemek gerekiyor Kontrollari ilgili olduklari sinyal sistemleri ile uyumlu ve olasilik varsa onlara yakin yerlestirmeli Kontrollarin birbirinden kolayca ayrilabilmesi için gerek mekanigi ve gerekse renkleri açisindan ayirmak gerekecek En çok kullanilan kontrollara yeterli yüzeyayrilarak kullanim ve ulasma sorunu çözümlenmelidir Acil hallerde kullanilmasi gereken «alarm» kontrol sistemlerini ça­ bucak gÖrülecek ve kolayca ulasilacak biry sekilde düze~lemek gereksinimi vardir 4. 3. 2.3. Ortam gürültüsü operatörün is verimini düsüroyor ya da onu, rahatsiz ediyor mu? Gürültüyü kaynaktan kesrnek ve nedenini ortadan kaldirmak gerek­ mektedir Gürültüyü tamamen perdelemek ve en azindan azaltmak mümkün­ dür Gürültülü çalisan bölümlerin digerlerinden ayrilmasi zorunlugu var­ dir Zemin yapisi gürültüyü yaymakta olumsuz etki yapmaktadir Duvarlarda, çati altinda ve yer dösemelerinde (es emici bir yapilas- maya gerek vardir : .i. Yukandaki yald;L~mi;ara ragm~n, güi'ül!ü fHizeyi ;i:ia/tiX:imiyor ve isitme kaybi tehlikesi sözkonusu ise ne yapilabilir'? Güniltliye maruziyet süreleri kisaltilmalidir Kulak tikaei ve kulak örtücüsü gibi kisisel koruyucular ku11anmak zorunlugu vardir Dönem dönem, operatörlerin odiyometrik testlerle isitme kayiplari­ nin izlenmesi gerekir Kulaklik ve benzeri koruyucularin kullanilmasindan dogacak ve­ rimlilik kayiplarinin da enaza indirilmesi öngörülmelidir Kisisel koruyucularin kullanilmasinin asagidqki sakincalari yarat­ masi söz konusudur (teknik danisma ya da operatörlerle görüs- me ile saptanacak sakincalari yaziniz) r is DÜZENi i. isyerinde dinlenme aralari veriliyor mu? Gerekli mi? tki saati geçen uzun ve devamli dikkat isteyen (;alismalardan kaçin­ mak gözetilmemis. Gereklidir Tek ve uzun bir dinlenme arasi metodu degistirilerek yerine kisa ve sik araliklarla dinlenme konulmalidir , tsçilerin kendileri gerek gördüklerinde kisa süreli ve istege bagli dinlenme aralari verebilmeleri yararli bir uygulama olur Yemek aralari uzun ve mesaiyi bölücü özellikler göstermektedir. Bunlarin daha kisa. mümkünse yemekten sonra kisa bir süre din­ lenme olarak planlanmasi gerekir tsçiler için ayri ve uygun sekilde düzenlenmisdinlenme yerleri ha­ zirlanmalidir i jl LI i 'I 'I i ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ") ( ) ( ) 293 , , \ ') 'i :) 'j 'I i i , . 2. Vardiya usulü ne çalisilan isyerlerinde nelere,dikkat edilmelidir? Gece mesaisiyerine. gece yarisi~a kadar çalis~ak ya da sabah er­ ken saatlerde mesaiyebaslayarakçalismak gibi düzenlemelere gidilmelidir Operatörlerin mesa.ileri arasinda en az 12 saat dinlenme süresi ön­ görülmelidir Günlük mesai saatleri 8 saati asmaktadir. Operatörün isi agir oldu­ gundan bundan kaçinilmalidir Pespese gece mesaisi yaklasiminin zararlari gözönünde tuiularak, gece mesaisi düzenlemeleri yeniden ele alinmali ve kisa süreli rotasyona gidilineli Her gece mesaisinden sonra, tam toparlanma için yeterli süre tanin­ mali Operatörlerin kendi sosyal yasamlarini iyi düzenleyebilmeleri için olabildigi ölçülere hafta sonu tatili rastlatilmali 3. Düzensiz mesai saattleri ve oldukça uzak çalisma yerlerinde er­ gonomik sakrncalan enliza indirmek için ne önlemler alinir? Isyerine ulasim sorununun öncelikle çözümlenmesi" gerekir Mesailerin baslangiç ve bitim saatlerinin, mesai stresini azaItacak bir sekilde planlanmasi gerekir Isçilere saglanacak dinlenme ve konaklama tesislerini en iyi ve din­ lendirici bir düzeye getirmek gerekiyor Isçilerin günlük gereksinimleri, kantin ve yemekhane gibi tesislere önem verilmesi gerekiyor Her türlü yorgunluk ve bezginligi önlemek ve çalisma saatlerinin «is düzeni arastirmalari» ile en optimal sekilde düzenlenmesi gereksinimi vardir Tüm çalisma saatlerinde saglik hizmetleri gereksinimi ve özellikle ilk yardim tesislerinin varligi önemlidir ve gerekli düzenlemeler yapilmalidir . , , 'I i i;' ( ) (~ , :;1 i Li ( , i i II i ii ,,- ! i~ i " 292 i i li )ÖLÇEK III KILO Ib kg ÖLÇEK II YÜZEY ALANI 2 m ÖLÇEK! BOY in cm AÇIKLAMA: Vücut Yüzey Alani Hesaplamak için Namagram : Sekil 33'de, m2 olarak vÜcut yÜzey alanini he~aplamakta kullanilan nomogram görÜlmektedir. insan vÜcut boyu ile agirligi biliniyorsa. iki kenardaki düz çizgilerle bulunarak, orta çizgideki ölçegi kestip;e nokta vücut yüzeyalanini vern1ektedir. Örnegin, agirlik =" 70 kg boy = i75 cm için Yüzeyalani = 1,84 m2 namagramelan bulunabilir (;'l. -~ " ~ LOO l.3 -7 ~ i z.a u i 'i'-i," :'.1 -- =""'- 26 : i::'~~' 2..5 - H· :',3 -' . iTO 2.1. -. 110 .i.i- 0105 lZO -:. 100 !bS i.o .s -I'" 1.9 -- 1 '00,·00 ::g es iss i.ô -. 110 tl) ISO 1.1 -' iM ~ 145 1.6 - 150-= 10 1.5-' 140- 65 140 iM- M 135 H tlO ss 130 1.3·c 110 so ~- . lLS II 'DO -<5 l' '0 110 i.i LO ~ i 'o· i 115 1.0- .0 ,~- .- {OS 110 TO OT o.s 30 1115 GO~ ,- M- 100 1--8 l- 50 ss 0.1 -~ i 3' i" LO i 90 10 i 05 06 , o.=ia--i "1.. iS St!ki133: Yükseklik ve Kilo'ya ~i\re vünil yüzey alaninivcrcn l1oTl1ognini (') McArdle, W.D., Kalch F.!., and Kalch V.L., Exercise Physiology. Energy, Nutrition and Human per­ formance, Lee and Fubriger, Philadelphia, 1986. pp. 133. 107 •