Enerji Yönetimi
Ergonomi Ders Notu (Turay Gökçen)
~-
-\
1
~1
-..i
-=-_ J
---------- --
,~i2.or-cr-rueA~ GO\LGEW ,!:r2.GOlVOH, (-rOl-'LUj NV & L.n ~i
ENDÜSTRI MÜHENDISLIGININ
TANIMLARI
• Endüstri Mühendisligi:Tesis-makina-teçhizat ve insangücÜnttl'
en ekonomik ve prodüktif bir sekilde kullanmak amaciyla
metod etüdü; is ölçumü ve diger modem sevk ve idare
tekniklerini kap'sa:i!ri.'ina alan mühendisli~ disiplinidir.
Li Endüstri MtilieITd~sHgi:Mamül ve hi~m0nerin~ söz k.onusu
oldugu sistemlerefeki beseri (iuGm) faKrt:0rfer€r€ tiEl:hi;10j~m.*
üzere, bü~n unsurlara mühendislik görüsünün uYgH1apffi~si4~;.'
ENDÜSTRI MÜHENDISLIGI'NIN KONULARi
· I Etüdü , ..
• ~"'".ft\;.
• Yerlestirme planlarinin yapilmasi (Tesis Planlamasi)
• Takim ve mastadarin hazirlanmasi, makina ve tezgahl}wfHl
seçimi
-.-~y öney lemarastirmasitekniklerL _
il Yardimci fonksiyonlar (is yeri orgartizasyônM, ,is
degerlendirme, personel egitimI, tesvikli ücret plilnt.~ftHii~li, 4s
güvenligi)
2. ,
:i
------------. ---- ---- ---_._---~._----._---
ERGONOMI KAVRAMi
ErgonorninIn Tarihi ve Gelisimi
Ergonomiriin dogus ve gelisimine neden olan çalismalardan ilki zamah ve
hareket analizleri olarak bilinmektedir. Zaman ve metot çahsiiiii~iiiih
gelistirilmesine ait ilk incelemeler' F.W.Tayiôr (1856-1915) taf~IlIHi!if;i
yapilmistir. Hareket konusundaki çalismalar ise bir mühefiats 'd.1ah
F.B.Gilberth (lSt68-1924) ile psikolog olan esi L.M.Gilbert'e aittir.taMi~Hih
yaklasi'i:tii geri kalan zaman, elemanlanna d:aha etkili bff,~s~~~f~e
kullanilabilmek için yararsiz çalisma süreleriilm :aynlmasina i~a~~~~~4ii.
OnUn ortaya koydugu bu prensiplerle üretirnin ;&aha in~~lenme:s~Oj' " .... ~., o' .,
elemanlara bölü11Ifiesindebazi güçlüklerle ikaf.s\ii;a~ilnu~tir.(~f
tarafindan yapilari bölümleri çok kaba 1J1d.1l:Itl.Wlf~liigi~i(§~·:,··
birbirinin tam oiarak ahaliL"ye daha möM~fli ·afiainz te1a.'1iM'
ilk adimlan atan hareket· ve zaman sistemlerinIfi
bilinmektedirler.
ERGONOMININ TARIHI VE GELIsIMI
Bu yüzyilin basinda zaman ve hareket çalismalarinin dezavantajlanna ve
özellikle yüksek is yüldi ve agir çalisma kosullarindan dolayi Avrupa'da is
fizyolojisi hizla gelismistir. Is fizyologlan üretim artisindan çok çalismalanm
insan is yükünün azaltilmasi için yogulllastir'fnJslardir. Bu çalism:ailM
uygulamada isyeri yerlesimini çok etkilemis ve ba.Zi t€hHkeleryerine teori ve
uygutamada çalisan tüm arastirmacilann birlikteligini $a~lamistir.
19?O'deh bu yana ABD'de, karmasik ihsan götev sistemi ile insani bitlesHt~h
modern .. bilimsel isletmecilik teknigi,' eiiclUstfiye giIniistir. Bttg'e!isUi1,
Taylor, Gilbetth'inçalismalanna dayali öl6l:Ugü: kadm-' is' fi~~~~]*s,i die
deneys€l psikolojinin arastirma sonuçlat1ha da 'daYa,lf@lT: Çw.liM~~t~~J:k~@i
. :,·i.\ .:',":, •.'
nokta, . hiz ve duyarlilik ölçmelerine. d·ay:a1i in~tlti Hs! "l~~~swjh
degerlendirilmesidir. BÜJ
.._.,..._
.::.--
"",::•..-.,.,--
-=--
"'--:-_._",,-,--
.::-~
~~
~j
-Ti
"'l
.,1
- -"\
-..,
1
"'1
"'1
J
_ J
ERGÜNOMININ TARIHI VE GELIsIMI
Ikinci Dünya Savasi sirasindaki ülkeler arasindaki düsmanliklari, her ülkedeki
bilim adamlarini; psikolog, fizyolog, makina mühendisi Ve endüstri'
mühendislerinin akla gelmedik alet ve makinalari yapmak üzere bir araya
getirmistir. Bu sirada güvelllik sektöründeki 'yogun çalismalar, diger
sel,"'~i,
~ ~~.~-
~\i~
.~
~
" 0'-
~
::'0'
;~"
;~
~, '~..r::/
"
~~
~
.~ .~
'.~
;-, :ii':
-~
~~'
'.-"/ .. ::~
~
~H
~Qr
,~
,"aD
'"- .;,
~
.. ,..;.(
\s
I.,i)iii-(
'ro
-
(])
~
~
~
{/) .~
,-4
Q
{/) ~
.~ ~
~
~
.~
00
S §
.l--(
00
(\) ,~
'"d
O
~
'Q
"~
.~
z
O-
..
.1---(
H
..
(])
.~
H
~
(])
~
.....-<
El
~
H
..•....
(])
Q.)
00
~
~
.~
El
00
[/) .•...•
[/)
~ z
(])
~
~
~
~
00
.~
~ .~
.~
~
.....-<
[/)
§
J
00
El
..•....
~ z
.-
O
00
(])
..•....
.~,
ro
~
O ÇQ
•
• •
• IClIl,,,A
• I:;U:TMr.
• 11<"1\1 •• IIAJl:IM
• cf:I.lsrlmw.
• n:lfll.F.Nf.
~
• 'IH"~:JIl/lH
• 1·1i.llrl.·Hlllflliiii:
• '-I/!IMA • 1:;U:TMF.
• yfIH"TI ••
• rir.Nf.ll""
• r:'·I.I:;rI 1'1lO'.
~.~-.!.~~ .. ~!:~
. ~
YAKLASiM
AYnrNI.AtMA nll7.p.vI
cUntJLTlI Vy' TITllr.:)I"
TOZ, DUMI\H VE TOKSIK I!nn-:~U:h •
onTAM J.S.if!: VP.: nU~~T __ S""'C:4.w:.Lr~
RADYASYON' F.TKlu:,,1
Seklll
YAi.;iH ÇF.V'RE
• r.öSTI!JIGp.I.F.R
• KOIfTROI.LAR
.• iiwclHA VE JNSliNH~Nt~t
.• DOYUT sonUNI.ll.nt
.• DURUS: VF. onmus
GENEl. ÇEVRE
ERGONOMiK
·r.'Ifll;AJI~A"n.li~
INSAII rAirtt_u
• Kl3knil. 1.n" YIILIIKD'I
• 13 ~h:lI r.n:11.uI
• Yil!) VF."IPMh" ,.AKf('IfiII
• !"fo:".V'i\I. O-Vlllf ,.,...i~i
• ii:1~1, ILI 1"t"1.1.h:LnI1
• rl:irl. r(ti"i
• N1l"""TII,
• U~'~irti ,_ n, •.••.inr
'I'$~l
• .r,.t:aJ. 1lAiii.,(- .., "
~ ' ' ... "
" - Sistemin am1Cnn gerçeklestirebilmesi için; Etkilenme, YÖ11el1:rne ve Kofitr&14~Ifi~
gerçeklestirilmesi gerekir.
- ::.,
- ::.,
-~
- ---i
-~
Etkilel1Yne:Sisterrri hareketegeç~." Sisterre eneiji Vei11le islOO1idlr.
Yöneltme:Sisterrri daiim am1Ci yönünde düzelt:tre, amaca yöneltine ~~vi<:if"'" 1 C<:l'nt'YYll ••• ,...3:~1 .•.•..• ~~·· • il' 1 ritro :.L llJ.LUftan o an iX!}'J.J.Xuat1 L111T11.11.it.: 1hUii.IJ.11~11çin yap an iS @Ri
_ .. _', ... _._n __ "'h·" .-.
Sistemin Çalis1inlmasi
Insanaait~~Yi~r_._" ."
Basit Sistem
E Y
K
..
i
_____ ~ c,·"•.. ·" ._.. '.
Mekanik Sistem
E Y
K
" .
-.- --
Otomatik Sistem
E Y K
'-0"" ~~n.",,}'\ _ A:!;,\:u:;~~..cl..? ___ ~
E: Etkilerime Y: Yöneltme K: Kontrol
INSAN-MAKINA SISTEMININ TN~k:<
ALANLARI
1.Konstrüktif Tasarim
Dogrud:ah dögiiiya: is s1'steminin üzerinde çalistigi ilMne ile il~ii1(dit.,W;~:ix~s~e
bir rt'üi.l veya Jiiintet (Habilir. Bu· mal veya hizmetin s'ekli, t@kf.i\i~;"!tt~smi,
fon.nu belidenir.
"i 2.Tekti'olbjik ta~;anm'.
~ Imalat yÖntemiHi kapsar.
"'\
3. T el<..nik tasanm
.Isin otomatik.1esllie d1erec'esihikapsar.
4.Is Teknigi Tasafiiiii
Is fizyolojisi ve"enför'iiÜisyöIi tekili·gi bilgileri kullanilarak is sl~t~m~e'$~t~t
ve zaman etüdleri a'~l'siIit1aiiitic.~'let. :~~i:i'~
~
~-~
~
r"n.i~:-:
..-.L. -iö-..
~
:i-~
-~
--
-:----::=
.. ,;.'
5.Antropometrik Tasanm
Is sisteminin insan vücuduna uygunlugUde alihiI.
6.Çevre Kosullan Tasanini \,
Normalolarak çevre kosullari ele alinir. Gürültü, renk, titresim, iSltma~
havalandirma, aydinlatma, gaz, toz ve buhar konulan ele alinir.
7.1s güvenligi Tasanini
Güvenlik araçIçnnin kullanimi ve bu konularla ilgili yönetmelikler ele alinir.
s:.Organizasyon Tasarimi
Is sistemlerindeki isbölüinü diger sisterrÜerle karsilastirilir .
. ,,~~;:i,~'"
INSA.N-MAKINA SISTEMININ TASAliM:
ALANLARI
~
22
içindeki . gl1.fP davranislarinin
düzenlernede formal ve informal
IO.Sosyolojik Tasarim
Sosyoloji, isletme
düzenlenmesidir. Bu
~plar ele alinir ..
9.Psiko lojik Tasarim
Çalisanlarin performansini arttirmak için psikolojik ortamin
iyilestirilmesi ve çalisma isteklerinin arttirilarak
gelistirilmesi üzerinde çalisir (Motivasyon).'>;~/J* i'-l ~':.~tA,Jk clkU q~'--/~ir _E(lcvi.<>~~/ ~--.;., / ~2.~
Er:. J7.'e ./,;/ ~): ~j ~-/;
i
:1
E;p/>-;
/51t 9
Qr;~.;! i 5 v<:
Ei-j"'nO~Y\)A ~rci...$ Ald.,....I~,..., .
(Jtl SDvY •. - . 'd..lc..i'r"'! d c;:;e.V~ /(i':sb'~i)
Jli ki
P/'74-
.• FI p
/NSAIiI .rA~
~
• 1~1.r.TMF:
• 'KM"I .• ,I.\IC'"
• ;'F:I.ISTlnK"f.
• Yf:rflU:1(f.
• • ·11'l"'H::"~~
• I·I:",rirPrfilp""
· ,,,!.,•.•. " l:jlr.f'Ii!T.
• T1IHrTIJI
• "F."~ii:TI"
·':ri.l!iTI11"'"
~ 1I~' _~' • ...!! ~~R
.i~
AYIHH'.A'04" nll7.r:vl
cUnUi.rt1 VF,: TITllr.!)I ••
TOZ, DU"""" VP. TOKSIK I!:T'JI" .••L,. ••
OnTAH t.S-J.f! VF.: nUT'1JR~ __ .'f'JC::4t:=.L,~
AAnVMöYoN F:TkII.F:RI
Sekli J
y~ii:IN çr.v"nE
• r.t1Sll00F.I.F.R
• 1t0000000I.UIl
• iiwi:INA VF. JNSi\N MEKANliH
• !lOYllT r.ORUHI.ARl
.• DURUs VP. onmus
G E tl E I. ç E V R !:
Insan - makine sisteminin çalismasi, bir bilgi alis· ve~isi ve ali
nnn i:ilgilerin degerlendirilmesi seklinde olur. Bilgiyi alan insan, onu
ynrgilama çarklarmdan geçirerek karar sekline dön~t!:lrür. Bu ka.
riir, önceden edinilmis bilgiiirrle yeni alman bilgilerin bIlesimi sOnu
eu ortaya çikar. Kisi, aldigi karara göre eyleme geçer. Insan, maki
neden gelen bilgileri eyleme dönüstürünceye kadar çok çesitli etmen.
lerin etkisinde kalir. Insanin, makineden gelen uyarilari (bilgileri),
eyleme dönii.~türiineeye kadar yaptigi tüm etkinlikler ve bu etkin.
liklere etki eden tÜm etmenler ergonominin ugras alanini olusturur.
Sekil i'de ergünüm;nin ugras alani resimlendirilmistir.
• 11131:nn. :O.hA YIL IItr.nii1
• i~ nhill "...1'-''''
• ~,,:,:Y~!,-rv •• ni:1:'lf
L"~A" rA,ltl'lilU
i '(A!J"',.IN:1I"rT' •...,.........1
·'J'IT.IUI'A,. .•.. I.~
• ic'1" ,. ,·riut.h:l.n'1
• ~rTI ••..• 'Tnl
• .....---vI ••
• 'U."lrr,,1f "nll.l~1
• 1$""''''''''1
• .i,ii::ii. J..AIlt.I(
," ,
rf, rr, rf
iri
rf,
iri
,r, rr, rf ,r, (f' (f', ir, ir, \krf"&'-~~\r, i " ri, ,1" rf
if, 11,' i if
if, il if,
il' ,1
,'r ,i ,r i
(I' ,,
, i
i
,I 1 ,il
i
i : i ~
i ,
' i
i)
i li ' i f' . ii ii
, i'
,I
i" i i
i
,il
. i i
" ,I
,I
i li
i li
i li i i'i i
i ,I i "
i i'i i i ! i:
~ !
i '
, i
i : i i i i i i i ili
. , i
i ' i~--
··'t -
t ,-~-
"- ---..
~
J~
-----.-
INSAN-MAKINA SISTEMININ INSAN
AÇisiNDAN DEGERLENDIRiLMESi
• IM~r de isin yapilabilir olmasi gerekir. Bu yapilabilitUk
ffi€nfal ve kassal çalisma ile gerçeklesir. Yapilabilirlik: Isin
il1s-aha,mental ve kassal özelliklerine uygun olmasidir.
• Dayahilabilidik:isin yapilabilmesi fakat me:sai süresi içinde
zotlanj:hadan dayanilarak gerçeklestirilmesi demektir.
• Bekreiiebilirlik:Insanin kisisel-degerleriyl€ toplum için€l!€iR:i
jliskÜetlyle ilgilidir. Bu özellikle insanin s;EY~yal
fonksIyonlafini da-içine alir.
. - . - .- :~ ;
• Hosnuthik: Insan- Makina sisteminde çalisan ins~fi1n i)fefil~~:
grubundan hosnut olmasi demektir.
Is BILIMININ TEMEL KAVRAMLAM
YÜKLENlvfE : Herhangi bir isin yapilabilmesi ~~~E.
gerekenlerin tümünü kapsar. Yüklenme; isin yapilmasi iÇii.i!
kisiden kisiye degismeyecek özellikler toplamidir.
ZORLANMA : Yüklenmenin kisi üzerindeki etkisi. Kisiden
kisiye degisir.
GEREKENLER : Isin yapilabilmesi için bir takim kisisel ve
mental unsurlarin olustunÜmasi gerekir. O is için
yapilmasi gereken seylerin tümüdür.
24-;
Yüklehrtie
Kisisel
Özellikler
Zorlanma
-=.;----- --,--- ---'------"
Y 0fgtiHiliik!
ÇALISMA SEKILLERI -
Kasstil çti1isYrui
l.Statik kassal çalisma: Duraganlik
sözkontisUdUt.
LLStatik tutma:Bir agirligin
organ - tarafindan hareketsiz
tutulmasi.
1.. 2.Statikdurma
2. Dinamik kassaI'5a\isma: Yapilan
bir hareket sözkonusudur.Statik Çalisma Aninda Vücutta Mey'
mala" gösteren grafik degerlerdir. Is yükü II•• soluniim dforinligl ara·
sindaki iliski VQ• va veü, degerlerinin dogrusal i1/skileririden kolay·
ca g~rülmekiedir.
ierji gereksinimi arasinda dogrusal bir iliski vardir.1s yllkü .arttikça..
nun derinligi ve ohÜen IOkeiimi de al'Ulr (Sekil 36).
:iöcio
Çalisanlarin isbasinda enerji harcama düzeyi ile uygulama süreleri iliskisi
Ortalama Enerji Harcamasi (kcalldk) Çalismanin DeVam Ettigi Maksimum
Süre
--~
".-.-"-~
..~
f-~ -
r.
300
Saniyenin çokIcisa bir dilimi
100
5 saniye
25
5 dakika
.-
15
1 saat
12.5
4 S'cü:it
10
10 saat
10gUn -...
- -- ... -.--
~L
4
3
birkfi'ç ay
-
-. _M ," • ...... --
2.,) s:ag1ik11 insan için sinirS1Z
2
her insan için sinifsiz süre~
- .,~
- '-'
-,
'-i
Bir isin güçlük derecesi, uygulanabildigi süre üzeiiI.de de etkili olur. Qök tÖr isler
ancak sinirli bir süre devam ettirilebilir. Nitekim her ~üzeyde is yapmanin bitmaks1m'Ufu
süresi de vardir. Bu alanda yapilan çalismalar çogunlukla labora~at kÖ'stfi11:a:rflVaa
gerçeklestirilmekte ve sinirli ölçülerde de olsa endüstride uygulamali atas;tffin~~iial'
birlestirilmekterlir~
Aslinda, nerhangi bir mesleki çalismada isgörene ne kadar fi!liiksel ytik
verilebile ~egini saptamak güç bir istir. Asiri yorucu, yorucu' Ve ortalam'i is yükleri
sinifina giren is sekillerinde çok çesitli fizyolojik ve psikolojik stres faktörlerini de
dikkate almak zorundayiz. Süphesiz, ortam kosullari, insanlatin cinsiyeti, b~den yapisi,
antreman düzeyi gibi deglske'11er, is yükü etkilerinin farkli dayaniklilik bülgulari ile:,: ..
olusan, karmasik görüntüsiiniln ardinda yatan nedenlerdir. Ancak; verimHlikj 9~
süreleri, dinlenme aralari ve endüstriyel islemlerin optimizasyöhu' gibi )laMMf!'
insanlarin is yüküne dayanikliligi ölçülerihin öfi'emiyadsinamaz.
,\ • Erobik kapasitenin. %50' sinin üzer·inde bir ;enerji tüketimi ~~ttllJkliien'isler
yorucudur ve uzunsüre devam ettirHemezler.'"7.::i:kcalfdk'nin ü~ttt. enerji
tüketimi gerektirenislerin çok özel sportif.' ,müsabakalar ile"z®dI asketi
manevralarda görillebildigini vurgulayarak' '.·islerin enerji tüketimidü~y.i
yükseldikçe yorguriluk etkisinin de artti~i belirlenmistir.
•. Çalisanlarinuzun :yillar ve verimli sekiilde çalisabilmeleri için, yapii. islerin
gerçek enerji karsil~ginin 2000 kcal ve:24 saatlik·enerji gereksinimifittrde43~()
kca.l'yi geçmemesi gerektigi kabul edilmektedir. Bir is günÜnde 'iIiOOk~ll
enerji tüketimi gerektiren islerortalama 4.2 kcalfdk is ienerjisi He
g~!:ç~~lest.i!l!ir!e.r'. Buna bir de is gör:etiin baial enerji gereksinirtÜ·lldentiS'e
ortalama~5:3·Kcalfdk=b.::rriTIn:~caktif:Bu~:rtir-=aeg·erIendiri1'ieierde-cin~iy.C5tve=vtt-c~l-·
yüzeyi ölçülerine göre bazi dlize1trnete't1:D. yapilmasi gerekir.'
• Eger, bir isin enerji tüketimi sik sik:5.~3 ikealfdk'ninüz~rin~ $iklyöt8a,;Uim:ib'ifl~$
günü içersinde harcanan is ei;ieijlsini':ff12'®'OÖ kcande kalm~~lt9ilit4tt~l .,,",
yapilmalidir. Bu konuda en etkin yalQll81s'lmdinlenme aratari th~ ~tl~fJii~~ ...
düzeni ernektedir.•
Insanlann yaptiklan islere göre günlük .etlerji ge'reksinimine isik tutan
tüm arastirmalann ortaya koydugu digiit bit sörun da 9ahsanl~n
beslenmesidir. Agir fiziksel islerde çalisan iiisamiinn güiilük beslenme
gereksinmelerinin karsilaJ;1l11asi, onUinn tedrik bit sekild€ ~aptanarak
ö.'.lgöiiilen dinlenme aralannda dahi dmh~n@itieye0ek kadar yörti.lmasii1a ve
gida yetmezligi nedeni ile sagliklatInm tehHkeye d~sn:i'esine neden olur.
Çalisanlarin enerji tüketiminden daha fazla gitfta alilia~an is'@·, kilo almaya ve
genel verim düsüklügü yani sira, olanlarui sag,ltgini. tehlikeye düsüren· ,
sorunlarm ortaya çikmasrrta neden olur ..
Kassal Mekanizma
Insan vücudunun %40'ni kaslar ~lusturur. Her kas içiilde kas iplikcikleri (lifleri)
mevcut olup bunlarin uzunlugu takriben 0.5~1·4 mm arasinda d~ilsmektedir.
Çaplatida takriben)/lO mm kadardir. Her kasda 100;CY00-L'OÖO:.OÖO arasinda kas
iplikçigi mevcut olup kaslar uçlarindan kemiklere bagi-anmist1r. Oeti€i1likle uzun
kasIarda kas iplikcikleri seri olarak birbirine baglanir. KasIatih k€1f11kI€ife' baglanan
ur;lari elastik degildir. Kasin en önemli özelligi' kasilma özelligitÜr. Buna kas
konstra:csiyonu denir. Bu özelligi sayesinde herhangi bir kas U7u,ililgiifiUti.yarisi
kadar kasilabilme özelligine sahiptir. Bit kas ne kadar yok is~ o ofafida kuvvet
.'üret~?i~r._~~s ~~s~ti?~~:-lvve!L~. birÖ}2~sÜ'dür.IIl~~vü~~dll,g~~~i 11~I~~g-i?iiJ(as __
ktivvefüieti~keii mevc-ut6rierj iyf kuHartli. SürekIl' kuvvet üretebilmesi 19in. vUel" tt", .
dolasan kan yoluyla enerji tasinir. Herhangi bir ~nsanin kas ~ücü dO~ftiGlEtfi dogruya
kas kesitiyle orantilidir. Genelde kadiniatlti. kas gücü erkeklere n'1zarillii%30-%40
daha azdir.
Zorlanmada~ sonra ortaya çikan yorgunluk vücutta gereken kan miktAl:f-1yla 'a&l~~~lg},\:,
.. :'I,.,'-:i::;Ç4';·'i," ..<·" .
kan miktari arasindaki uyumsuzlukdur. Gerek duyulan kan mikt€lfi H~.~&i~~i::}.~~~\~~i;
..:.··.I;,.· .. ':.,_·".;,,-;f:.I,
miktari arasindaki fark ne kadar büyükse yorulmada o kadar kisa ~amlli1$~,'z~Ii'~~i~'~',t"
;;;/ 'i'- -' .• ~' 1, • -'.::.'
çikar. i4~i'
i~~
;...,.,:~
,'F'~~=
---
._7;f~·--=
- .:.:~.:. ,-----Yorgunluk kavramina bakis açisina göre bunun çesitli tanimlarz
mevcuttur. Endüstride yorgunluk baslica üç ana konuda incelenir.
•
•
•
ENDÜSTRIDE YORGUNLUK KAVRAMi
Yorgunluk Hissi:Genellikle uzun süre çalisanlarda oldugu varsayilan
bir kavramdir. Yorgunluk hissi kisinin çalismasini degerlendirmede
yalniz basina bir kriter olarak kullanilamaz.
VÜcuttaki Fizyolojik Degismeler: Kalp hizi artar, kan dolasimi degisir.
VÜcudun Çalisma Kapasitesi:Kaslarda, kanda biriken asit artar.
. Çalisma kapasitesi düser.
lsgQeQ ve
performans
... ;1"""'"
P s i k b icij'i'k
Fizyolojik
.~ __ .. ...... ~ .
/
~ii ve islem
-----.. Is H evesi ile
ilgili
~ _ -
.... - . -- - .. --
Yorgunluk olayinda neden/sonuç iliskisi (DOnya Sa~l\'k.;:~~~;~~;ürf
B ellek H atalari
Gözlem Hatalari
C an S ikintisi
yetersiz K an
D )lasim 1
G en el
Yerel
Kas ve Bag ~. Zorlanmasi ----..
Oksijen
Yetmezligi
Beslenme ~
Y etersizligi ~
-,
,
--\
~\-------------------------------~------~----
'":. " ··;'~~,·l
,.'
'Çevre aydinlalrna,
iklim, gür@ü
..
Ei (manuel} ve zihinsel i \
ça!i~matiin yÖg'uiilugu '18
uzun~ug'IJ
PSisik laktörler:
sorumluluk. endise.
ziilasmalai
Hastalik ve agrilar,
yemek aliskanliklari
YORGUNLU'K
Yorgunluk statik kassal çalismada dinamik kassal çalismaya na2aran daha
..
fazla meydana gelmektedir. Dirdenme esnasinda, ihtiyaç duyulan' kan
ni.i1Q-Qn ile vücutta dolasan kanm~ktBfi birbirine esit ve alt seviyededir.
Din:uiiik kassal çalisma esnasinda isre ihtiyaç duyulan kan fi1iktari ile
vücutta dolasan kan miktan yÜksek fakatbirbirine esit düzeyd~QIif oysa
- --'--, - -- -
statik uçaJisma e3nasind8.ihtIyaç duyurankan-iniKt~i'i Eifftigtt'Ii:ald6
,
dolasan kan miktan artmaz ve bu nedenden. cl61:ayi da lY0'F~lm.luk
hissedilmeye baslar. Asagidaki Sekilde dinl€fim'e, d.liiaiti,t.kik~ii"
çalisma ve statik kassal çalisma esnasindaki IhtlYa.\~ ttu~t~,·;
·1,; ...•• '
miktari ile vücut içersinde duyulan kan miktari :gÖ'St~i)~~~{!f:J'
:,(~-
" --------
:,rC~"-~
~ .. .---..----Çalisma Tiplerine Göre :ihtiyaç. Duyulan Kan
Miktari ile VücuttaDoiasa~I .... ,..
i:, 'Mola SüreleriniR :Buz~Hie~nmesi
Isyerlerinde, yapilan islerin türüne ve agitri'gina g'öte~yeteri ka'dar siklikta ve uzunlukta
, ,
mala süreleri bilimsel ?la'rak tespit ecIilmeli ve ~ygülanm~rrd~'r.
MüLALAR;
Organize edilebilen malalar; isyeri tarafindan belirlenmis ve uygulanmaya konulmustur.
Organize edilemeyen molalar ikiye ayrilir.
Keyfi Molalar:Dinlenme amaciyla, isçi tarafindan keyfi olarak is ahisina. sokulmus
molalardir. Kuralolarak, uzun sürmez. Fakat agir islerde sikça görülür.
Gizli Molalar:Çalisan kisi, yaptigi isten yoruldugu için, daha öheIiisiz 2. dereceden
bir isle ugrasarak yorgLii1lUgÜrÜi gidermeye çalisir. Kisaca çalisli:fa)'ip çaIisiY0r;gÖrUnmekle
aslinda, gizli bir mola süresi meydana getirmektedir.
50
Molalarin Düzeiilenme:si
Mala süresi, pratik olarak su formülle belirlenir.
MS=[(a-4)/4]x 0.100
MS:ÇalisiiÜ:inin %'si olarak, mola~~_a)'n!~~~~ip.i
a:Isin yapilmasi ~.çin,dakikada gerekli olan enerji miktati(KCa1/dak)
4:Bir insanin dinlenme durumunda 1 dakikada harcadig! enerji
miktari(KCal)
51-
-
"
.,
~,
,
\
-i
)
-1
ÖRNEK:Ayakta çalisan 1 teknik ressani, 1 dakikada 5 kcal enerji saifediyorsa ne
kadar din:leiiifielidir?
MS=[(a-4)/4]x 0.100
MS=[(5-4)!4]x 0.100=%25
Çalistigi sürenin %25'ini dinlenerek geçirmelidir.
Dinlenme süreleri, prensip olarak çalisan insanin performansinin en düsük oldugu
noktalara yerlestirilmelidir.
Yapilan arastirmal'7.r, orta agirlikt8.ki bir is için, Ögleden önce yeSiOnI-a :b"tt
dinlenme sÜresinin gerekli oldUgunu göstermistir. Bunlari'n üzUti1Ugt.ii1o' .. i5 ;a~I<:'
olmalidir. Hafif islerde 5'er dakika yeterlidir.
52,
~-
2.3.3 Is ve Islemlerin Fiziksel Çaba Olarak Simflandmlmasi
Or ve Arkadaslari, Brown ve Arkadaslari, Christensen, Wells ve
Arkadaslari, Soula ve Arkadaslari, is ve islemleri, gerektirdikleri fiziksel çaba
açisindan, çesitli siniflara ayirmislardir(Erkan( 1988), s.92). Bu
siniflandirmalar arasinda en mantiklisi, Soula ve Arkadaslarinin yaptiklari
siniflandirmadir. Siiiiflandirmalarmda Maksimum Erobik Kapasiteyi baz alan
Soula ve Arkadaslari, antrenman düzeyi, yas ve cinsiyet gibi faktörleri de
dikkate alarak, is ve islemleri, gerçeklestiriIrneleri için gerektirdikleri fiziksel
çabaya göre bes ana sinifa ayirmislardir:
1. Hafi! Is/er : Erobik kapasitenin % 2S'inden daha az fiziksel çaba
gerektiren islerdir. Örnek olarak büro jsleri gösterilebilir.
2. Zorca Isler: Erobik kapasitenin % 25'j ila % 50'si arasinda fiziksel
çaba gerektiren islerdir. Örnek olarak montaj hatti operatörlügü gibi
bazi endüstriyel isler gösterilebilir.
3. Maksimum Altindaki Isler : Erobik kapasitenin % SO'si ila % 75'i
arasinda fiziksel çaba gerektiren islerdir. Maden ocagi isçiligi ve
sportif etkinlikler gib,i isler bu sinifa girerler.
4. Maksimal Isler : Erobik kapasitenin % 7S'i ila % iOO'U arasinda
. fiziksel. çaba gerektiren islerdir. Uzun mesafe kosulari, yüksek firin ve
döküm isçilikleri gibi oldukça-yorucu islerdir.
5. Bitkinlige Neden Olan Isler: Erobik kapasitenin üst düzeyinde giiç
harcanarak gerçeklestirilen islerdir. Ancak birkaç dakika sürdürülebileii
bu isb, anerobik rezervin kullanilmasina ve dolayisiyla bitkinlige
neden olurlar ..
J
~i
.i
i
..'
.,;..
,
..
i
f-.,.._-=-
'" .",-- ..",
{~.--
r~--
'------,
~ -,
i
~\
i
~)
~1
• 2.3.4 Enerji Tüketiminin Çalisma ile Iliskisi ve Diiilmme Süresini"
Hesaplanmasi
Erobik kapasitenin yüzde ellisinin üzerinde bir enerji sarfi gerektiren isler
).Iorucudur. Bu oran I'e yaklastikça, islerin zorluk dereceleri daha da
artacagindan, sik. sik dinlenme aralan vermek zorunlulugu ortaya çikar.
. <,.:alisanlarin uzun bir süre verimli olarak çalisabilmeleri için, ortalama bir
kisinin, bir isgününde yaptigi islerin gerçek karsiliginin 2000 kcal'yi ve 24
saatlik toplam enerji sarfinin da 4300 kcal'yi geçmemesi gerekir. Eger bir isin
bir dakikadaki enerji gereksinimi sik sik 5.3 kcal'yi geçiyorsa, tam bir
isgünUnde harcanan is enerjisinin 2000 kcal'de kalmasi için bir takim
düzenlemeler yapllmalidir(Erkan(1988), s.95). Çalisma sirasinda dinlenme
aralari verme seklinde gerçeklestirilen bu düzenlemelerde, en önemli sorun,
dinlenm~ süresinin tespitidir. Dinlenme süresinin hesaplanmasi için farkli
formüller önerilmisse de bu farklilik ayrintidadir. Formüllerin hemen hemen
hepsi standart enerji sarfini esas almistir. Standaii enerji sarfi, kisinin
dinlenmeden is yapabildigi maksimum enerji tüketim hizi olup ortalama 4
kcal/dak.'dir. Dinlenme süresinin hesaplanmasinda en sik kullanilan üç
formül asagida verilmistir.
a. Spitzer Formülü (Grandjean (1975), s. 49)
D=T*(M/4-1)
M : Isin Gerektirdigi Enerji Sarfi (kcal/dak)
T : Çalisma Süresi (dak)
D : Dinlenme Süresi (dak)
b. Alman Meslek Doktorlan Formülü (Salvenvendy(l 982), s. 6.4:9 )
D = T * ( M i 4.2 - 1)
M : Isin gerektirdigi enerji sarfi
T : Çalisma Süresi (dak)
D : Dinlenme Süresi (dak)38
.Standart enerji sarfinin 4.2 kcal. Olmasi disinda Spitzer formülünün
aynidir.
c. Murrell Formülü (Human Factors Design Handbook (1992), s. 644 )
D = T * ( M - S ) / ( M - 1.5 )
T : Çalisma Süresi (dak.)
M : isin Gerektirdigi Enerji Sarfi (kcalldak.)
S : Standart Enerji Sarfi (kcalldak.)
D : Dinlenme Süresi (dak.)
i.5 : Dinlenme Toleransi (kca\ldak.)
Örnek Problem:
Bedenen çalisan bir isçinin, i dakikada ortalama 6,4 kilokalori enerji
sarfettigi ölçülmüstür. Bu isçiye 3 saatlik fiili bir çalisma için ne kadar
dinlenme süresi verilecegi ni ve bunlarin toplam çalisma süresi içindeki
paylarini;
a. Spitzer Formüli.ine,
b. Alman Meslek Doktorlari Formülüne ve
c. Murrell Formülüne ( S = 4 kcal / dak. )
göre ayri ayri hesaplayiniz.
Çözüm:
a. D = T * ( M i 4 - i )
D = 3*60*(6,4 14- i)
D = 108 dak..
Pay = 108/(3*60+ 108)=%37,5
t·~
~~-~
c -
c =
~
c-~···-
~
L~
[-==
r---
"--.-:--
r-- -
.':':~
b. D = T * ( M 14.2 - i)
D ~j*60*(6,4T4,2- if
D = 94.3 dak.
Pay = 94.3 / ( 3*60 +94.3 ) = % 34,4
c. D = T * ( M - S ) i ( M - 1.5 )
D = 3*60*(6,4-4)/(6,4-1,5)
D = 88.2 dak.
Pay = 88.2/( 3*60 + 88.2) = % 32,9
i
i -~t:.t'\1.:~';.f,tI::."'i;.-r,
" -~-]
j
1
2.4.3 Dinlenme Aralan
Dinlenme aralari, enerji sarfinin ritmi, enerji borcunun ödenmesi ve insan
vücudunun tüm fonksiyonlarinin dinlendirilmesi için verilir. Dinlenme aralari
bütün insanlarin kalp ve kasiari için bir zorunluluk, is kapasitesinin
korunmasi için de vazgeçilmez bir gereksinimdir. Dinlenme aralari vennede
amaç, yukarida fiziksel ve zihinselolarak ikiye ayirdigimiz her iki is türünde
ue, çalismayi zorlastiracak gerilimi önlemektir.
Dinlenme aralari is arasina dört sekilde girmistir:
Isteffe Baffli Ara Verme: Keyfi aralar olarak da adlandirilan bu tür ara
\'ermeler "çalisanin, kendi gereksinimlerine göre ise araveimesi" seklinde i
tanimlanabilir. Genellikle uzun sürmezler. Ancak yorucu islerde, olus sikligi
daha fazladir.
Gizli Dinlenme (Ikincil Is) : ikincil is seklinde ortaya çikan dinlenmelerdir.
Biiyle aralarin olmasi basari olasiligini arttirir. Örnegin, makina parçalarinin
temizlenmesi, tezgahin düzenlenmesi gibi...
is Akisina Bagli Dinlenme: is akisinin durumuna bagli olarak, etkinligin,
planlanmis bir sekilde kesintiye ugramasidir. Örnegin, bir inakinada
nperasyonun sona ermesi ile sik sik bekleme zamanlari olusmaktadir. Ofis
personeli, memurlar, asistanlar uzun bekleme zamanlarina sahiptirler. •.
\Histeriler veya siparislerin beklenmesinden dolayi, servis endüstrisinde bu
:lrnlar çok sik olusmaktadir.
Tasiyici bantlarda çesitli is kollarina bagli aralarin uzunluklari, ustaliga ve
"peratörünün çalisma hizina baglidir. Ustalik ve hiz ile is performansi
artmaktadir. Is hizinin azalmasi yas ile orantilidir. Genç isçiler yasli isçilere
C<1re daha hizli ve kesintisiz is yapabilmektedirler. Yasti ve vasifsiz isçiler bu
IH.:uenle gereginden fazla zorlanirlar. Gerekli önlemler alinabilirse, isletmeler,
hii tür aralari ~ontrol altina alabilirler. Ayrica, bu tür aralarin dinlenmeyi ne
'\lçÜde sagladiklari pek bilinmemekle beraber, genelde, % 50 degerlerinde bir
dinlenme etkisinin oldugu sanilmaktadir.
_Yasa Ile Sa/Jtan117IS Aralar: Is konumuna göre, çalisina süresinin ortalama
"iiir zamaninda, o yerin adet ve isin geregine göre ayarlanmak suretiyle
isçilere,
a) 4 saat veya daha kisa süreli islerde 15 dakika,
b) 4 saatten fazla ve 8 saatten az süreli islerde yarim saat,
..c) 8~sa.1!.t\li::y'a_ciaJi_a.ia_zla_~i!I"i::1UsJ~.r.çl~J:)i.r~I!~ .
di~[~~;;~--~~~~i~: --8~--aralar;~- veril~;s~-de·-~;~ç,-_n isç~i~l· y~m~k-,- ~.~b:
gereksinimlerinin karsilanmasi kadar, kisa da olsa, dinlenmesinin saglamasi
da olabilir. isçi, bu dinlenme arasinda serbesttir ve isyerinde alikonulamaz;
zamaninda ise baslamak, kosuluyla, is yerini terk edebilir. Bu süreler
parçalanmadan, ya da gelenek, görenek ve isin niteligine göre parçalanarak
verilir. Bu süreler için, çalisana herhangi bir ücret ödenmez.
Kanun burada kadin-erkek ayiriini yapmamistir. Ancak, is konumuna göre,
kadin isçilere, bir yasindan küçüksüt çocuklari varsa, bunlari ernzinneleri
için dinlenme aralarinin disinda, sabah ve ögleden sonra olmak üzere,
yarimsar saatlik iki kez ek ara verebilir.J
".
.2.J.J Ji tft _.~ llfffl&'i'ft Fit/hil Çdhn OInflik. $,.,.,'r.fttt~tftttlmn.~,
Ol' ve Atfo::«d-isf-aYi, BrtlWfl V~ Atk§(fislari, Christeliseh, Wells ve
AtkiidlisltUl; S'dtJF1i \Le Arkdtfb~IArll is 'Ve i1.Jei'ii'ter'i, gerektirdikleri Otiksel çflbs
, i1.~t§lt1thlfil ~e'ftii sinintrl lyirm's'!ftttff(Erka\\(i~9~). 5.92). Bu
!Im. nindimiiiliir lIrli~lridli en mantiklisi, Soul. ve Atkiitfiisliltlt1111 yilpftkll!tl
sminiindirmadir: Sininandirmalarinda Maksimum Erobik Kiipiisitl!yi baz 'alan
Soulii ve Arkadaslari, antrenman dOzeyi, yas ve cinsiyet gibi fiiktorleri de
dikkate alarak, is ve islemleri, ierçeklestirilmeleri için gerektirdikleri r.ziksel
çabaya göre be, ini slnifiiyirml,lirdir:
. I" Hqf1f Jiltr : Erobik kitpllSltet'lin % 2S'inden daha az fiziksel çAba
gerektiren islerdir. Örnek olirik bOro Isleti iôstetilebilir.
, ..
2. Zorca isler: Erobik Upasitenln % 2S'1 ili % SO'lii arasinda fiziksel
çaba gerekiiren i,lerdir. Örnek olarak montaj hllttl ope.rlltörlO#U gibi
bui endOstrlyell,ler IOsteriiebilir"-'~
3. Maksimum Attindiikil,ier : Eroblk kapasitenin % 50'si ilii ~~ 75'i
arasinda fiziksel çaba gerektiren Itlerdir. Miiden oCIiAt isçili~i ve
sportif etkinliider 81b.f!sler bu sinifa girerler.
4. Maksimal isi r : Ei-obik kapasUenin % 7S'1 ila % 100'U arAsinda
fi7:iksel çl'l~n gerekliren Islerdir r UZUii mesiife kosulari, yUksel< firin ve
dökUm isçilikleli gibi oldukçii yorucu islerdir.
5. (Jjiklnlige Neden Olan Isler: Erobik kaprisitenln Ust 'dnieyinde g(lç
hMetmariik gerçeklestirilen Islerdir. Ancak birkaç dakika sUrdUrlllebileii
bii isler, iinerobik rezervi" kulliin,'",lisll1a ve dolayisiyla bitkinlige
neden olurlar.
,
,
..
. "
J LO
'. ,
.1
. ,
i·
.'
.. ()
. ,
.1
. \.
i i
L~ • i
, ~
(~
f~~
~
C~=
----
.[~-==
.~
f-=
F-=
'- r--:::
~
r
r ~
i~- ::-J
-j
~
i
'I.
2.4.3 IJIn/~n~ Arn/art
Dinlenme lUalari, enerji sarfinin ritm i, enerji borcunu" ödcnme5i ve insan
dieiidunun tum fonksiyonlarinin dinlendirilmesI için verilir. Dinlenme aralitn
hlltUn insanlar i kalp ve kaslari için bir iortlOluhik, is kapasiiesinin
korunmasi için de vazgeçilme,z bir gereksinimdir. Dinlenme aralart vennede
amaç, yukarida fiziksel ve zihinsel olltrak ikiye ayirdigilniZ her iki i~ HlrUnde
de, çali~mayi zorlastiraciik gerilimi önlemektir.
Dinlenme llflilart is arasina dört sekilde ginn'istir:
[Jfeft BaJf/i Ara Verme: Keyfi aralar olarnk da adlandirilan bu lUr' Ma
\cnlieler "çalisa·"n. kendi gereksinimierine göre ise ara veimesi" seklinde'
lal1lmlannbilir. Geneilikle ut.un sUniiezler. Ancak yorucu ~Ierde, olus sildigi
daha fazladir.
Gizli Dinlenme (Ilcincil is): IkinCil is seklinde orta/ii (ikan dinlenmelerdir.
Biiyle aralarin olma51 basari olasiligini arttirir~ Ömegin, ma:'inn parçalariniii
icin iz.lenmesi, tezgahin dU7.elilenmesi gibi ...
, /s Akisina B02" Dinlefime: Is akisinin durumuna baeli olarak, elilIrç3Iai\n' d"
verilir. Bu sUreler için,.çalistiiia herbaiigi bir {lci~l ödenihez. '
Konun burada kadiii-erkek a~Jii7Tiiyapmami'illr. Ali=T"(M/4-1)
M : Isin Gerektirdigi EnerjiSarrl (kenlldak)
T : Çalisinn SUresi (diik)
D : Dinlenme SlIresi (dak)
b. Alinan Mc.;lck i>oktorlarl Formlllü (Salvelivciidy(1982), s, 6.'l.9)
f) = T " ( M /'4.2 - J)
M : Isin gerektirdigi enerji siirfi
T : Çalisma SUresi (dak)
D : Dinlenme SUresi (dak)
-.
-------
,(~-
.-
r.• --·c-==-
---~.
--\
38
Standart enerji slUrinin 4.2 kca!. Olmasi disinda Sril7.er formnlUnUn
aynidir.
c. Murretl Formülü (Human Factors Design lIandbook (1992), s. 644 )
D "'" T it ( M - S ) i ( M - i.~)
T : Çalisma SOresi (dak.)
M : fsin Gerektirdigi Enerji Sarfi (kcal/dak.)
S : Standart Enerji Sarfi (kcal/dak.)
D : Dblenme SUresi (dak.)
1.5 : Din!enme Toleransi (kciilldak.)
Örnek I'rublem:
Bectenen ÇiifiSlll1 bir isçinin, i daldkiidii ortalama 6,4 Idlakalari enerji
siufeltigi ölçülmüst(lr. Bu isçiye J saatlik fiili bir çalisma için ne kadar
dinlenme süresi verilecegini ve bunlarin toplam çalisma sUresi içindeki
paylarini;
a. Spitier FormUlUne,
b. Alinan Meslek Doktorlari' FormUHlne ve
,C. Murrell FormulUile ( S="4 keall dak. )
Jöre ayri ayri heslIplay",.!!_
~\ ,
\ ;
",
çözUm:
a. D == T· ( M 14 - i )
D == 34'60·(6,4/4 - i )
D == 108 dak.
Pay== 108/()·60+ 108)=%37,5
b. D == T· ( M 14.2 - i )
D == )*60*(6,4/4,2 - i )
D == 94.3 dak.
Piiy ==94.3 i ( 3 *60 +94.3 ) ==";. 34,4
c. O - T * ( M - S ) i ( M - 1.5 )
D == )·60*(6,4-4)/(6,4-1,5)
.~D~~=-:-:88.2d.k;~
Pay == 88.21 ( J *60 + 88.2 ) =="/o 31,9
.,
. '."'1"'" L,l.i.''''-,da ,-,I rt...lj i itlKeiiinmlfl ).) - IU.5 kcalldk ve balta ilc agaç kes
rnenin 1.0 - 20.0 kcaJ/dk olabitdigi de ölçülmüstllr. Ancak, bu tUr a~lr ça
Itlsmatar tUm is gOnU boyu devnm ettirilemeiler. BOra hizmetlerinde çalr-
1.6
2..2 2.7 3.0 4..0
T
""~
~.t
Q.l km ts t
5.0 G.! 7.7
-
--
-----
~
8.0 9.0 10.2 'G.2
t 'ir-."' __
"~
Se~' ·40. Insanlarin çesttli is ve islemlerde enerji harcarnasl. Enerji gereksi-
l. niml dakikada kilokalorf olarak gösterilmistir.
(PASSMORE ve DURNIN7n verll8rln;n GORDON 'arafindan uyar
Isnsn d~rferl)
97
\
-
f
I." _
-----
-
1'--
---------
i -----
f --=-=- '--;
INSANLARIN ENERJI GEREKSINIMI
Bazal Metabolizma; insan vücudunun tamistirahat halinde ve temel yasafu
fonksiy')nlarini devam ettirebilmesi için gereken en düsük enerji harcama düzeyi'n'e 'd'iHiit.
Uir insanin (70 kg. agirligindaki) bazal metabolizmasi 1700 k.cal'dir. Insahin
" '~' •. 1- .', •.•.• ',. ,' ••.•.•
yil<:eyi arttikça bazal metabolizmasi artar. '.::,',;,!;;,' :"",:0 . ",
Genç ve saglikli bir erkegin ortalam a in etabolizm asi 37 kcal/m 2/saat. B u enerjihin
%25'i yasami destekleyen organik islevlerdir. Geri kalan %75'i ise vücut isisini mu'riÜaza
etm ek durum un da olan tüm hücrelerin enerji gereksinim i için kiillanild,i..~i kab,\J,k~e..d.ilir.:" ..
Yapilan deneylerde ortalama insan agirligi 70 kg. alinmis ve bu insanin bir saatte 1
kcal/kg/saat bazal metabolizmasidir.
Kadinlarin enerji gereksinim i genelde % 5 daha düsüktüt. B azal in etabolizm a
yaslanm a ile de düser. 15 yasinda 42 kcal/m 2/saat; 5 O yasinda 36 kcal/m 2/saat, 10
yasinda 34 kcal/m2/saat dir.
_______ - _'' 0--
Kadini.nr
-,
~
';i;
C\.""
E
"
'""'l
r:
u
::i:::
.. ,.L ..
5 10
ErkekL.er
i5 ~b ~e .:itG ~O 60 70 80
YaslarE·· G k· · i ..
. nerjI . 'ere siiiim eri
Insanlarin yaptigi isler hafif, orta ve agir isler olmak üzere üç kisma
ayrilir. Bu siniflamayi yaparken fiziki anlamda isyükü ve metabolik
olarak karsiligini gözönüne almak gerekir.
24 saat içinde insanin gereksinim duydugu enerji;
8 saat uyku (70 kcal/sa.at) . 560 kcal/8 saat
8 saat serbest (140 kcal/saat) 1120 kcal/8 saat
8 saat isbasi (214 kcal/saat) 1712 kcal/8 saat
Toplam
3392 kcal/gün
55
--
-
-
Her insarun istirahat durumunda telTel enetji ihtiyacinin teorik bir sekilde i.5 kcal
oldugu kabul edilerek, dinlemre süresinin her claklkasinôa da yaklasik olarak 3.5 kcal
rezerv enerjinin dep:>1anacag1 kabul edilebilir. IAnlet1fr'€aralarinin tesbit ediJ.iresi sorunu
bundandolayiergonoI11ik açidan çok önemlidir. Asm is ~ SOtLtUL olusanyargimlugun
. kazal . di- . i..~... aza! . Aii A r~;j., iihhH-t;h' .•••• iS arini arttir gi ve iS LlCyesim thgi. gerçeg1 ~e w.illli-&i; is vetifi'l111lh ve is
düzeninin optimizasyonu konularinin asiri is yükünden yorgunlugu ya dPt 11iJI:löt0f:J
islerden olusan tezginligi çalisanlann isten sogunwatinin hismda gelirektedir.
Insan imkina sisteminin insaoca oli:nisi gerekir. Büro hizrretlerinde çalisan
insanin gereksinimi 2500 kcalIgün dür. Qrnm isinde çalisan insanin eneiji gereksinimi
3700 kca1JgÜn dür.
56
~
--
,.
1"- _
-
ir ~O;:::;;--'-
r
~-
r -
r - ~
~--1
__ cc~_~l
- ""l
-~-
- ~
_-i
Insanlarin Çalisirken 3 Çesit Enerjiye Ihtiyaci
Vardir
.Esas enerji (EE):Hiçbir is yapmadan uzanmis yatan bir insanin biyetojik .
ihtiyaçlarini karsilamak için gerekli olan enerjidir:
.Serbest zaman enerjisi (SZE):Günlük yasantida zorunlu olan ha't~ke~teiih
yapilmasi için gerekli olan enerjidir. Yetiskin erkeklerde 600 keaVgtlli;
bayanlarda 500 kcaVgün dür.
Is enerjisi (IE):Bir kimsenin bir isi yapabilmesi için belirtilen bu
enerjilere ilave olarak ihtiyaç duydugu enerjidir. Bu enerji de isin
türiine göre degisir.
57
Islerin Enerji Gereksinimleri
1
-
Isin Türü
,
Toplam enerji (TE)
Gerekli Is Enerjisi
1vliktari (kca1/ gUn)
1000den~
1000-1600
1600-2000
2000-3000
~
===-=. .. ----)
TE EE+SZE+IE (kcallgün)
58vARDIY A ÇALISMALARI VE BU
-ÇA.LISMALAR IçIN SÜRELERIN
BELIRLENMESI
Insanlarin fizyolojik fonksiyonlari günün 24 saati için\it~;::.0
ritmik degisiklikler gösterir. Günlük ritim olarak biliw@\t
fonksiyonel aktivite degisikliklerine göre sabah saait ~'
civarinda vücut 1S1S1 en düsük düzeye iner. Buna ba~l
olarak vücudun diger -fonksiyonlari da yavaslar. ~:S~~
20.00 civarinda en yüksek düzeye erisilen fonksiyonlarf
bir düsüs baslar.
c::;=
.-c"_c~>::.::
~,::. ~
-
...
.•...
t.i
-_O
-i- .. - TU ,u"j
~. ~- --"-·1 -
__ OL _
r _
,-
'--:-\:""1 ~. L-:'i. .
Çali ... 24·· l--.n'r.l~ 1_1,. rt::.n;c>imi . srr:avemnnin - saate LK~ Oli:U..al\. ui..-e9J.u.JL
60- ."
,
.,
. .~
-;
-------~---
-~ ..._----
-:... ~- •...... ~~ .•
)
"\
Vardiya Çalisma Sürelerinlii.l$1(~I~tlme8'i
• Bazi ürün veya hizmetlerin elde edilmesi' için, 24 s:aat
çalisma gerekli olabilir. Bir insan günde 24 s:aat
çalisamayacagina göre, vardiya sisteminin uygulanmasi
düsünülür.
__ o,. ~ ~_~
"- ---- --- --"",--
----.-.---
• Vardiyali çalisma birçok endüstri kolunda, özellikle petrol.
rafinerilerinde, çelik endüstrisinde, kimya sanayiinde,
santrallerde vs. yaygin bir sekilde uygulanmaktadir.
61Gece Çalisinalarlfi.'I:D Eit:MtSi
Gece çalismalarii'ida insan vücudunun biyolojik ritmi zotlatlit ve !i)'ir·~t~m.,.
biyolojik degisiklikler geçirir. Bu degisiklikler her insanda farkli sÜteletde g~tç~~~rff:~ Gündüz vardiyasii:id3ii geceye, geceden gündÜze geçen çaiis:anl-atda yetetÜtiidg~~U~;:~;~'
.':j •• i.:tij'Jf'~:·;T~;_·~~ .. ;,
ritm uyurtm yaklasik 4-5 gün içinde olusur. Bazi çalisanlarda bu d~gisi1dik d~i:lil;~ -'- ".
sürer. Bu da çalisma esnasinda bir takim uyuhisUzlUk ve stte:s yaratit. Gece üy;~
isçiler gündüz de eski ali:skal1liklariyla uyanik dUruhida kalirlar ya da dÜzensiz'B,iri'
uyuyarak gerektigi kadar dinlenemezler. Bu nedenle is verimleri de d-usu1ffii.r'.I ..
düsüklÜgü bir vatdiyadan d.igerine geçis ve uyUhi süreleri içinde daha 1:Ia: ;i:i~H~f!;
. ~~.kd"
günü asan vardiyalardan gündüze geçislerde çok önemli uyUm b'6Zlik1tiM1~ti~~c,'.'~i'.>;
saptanmistir. Bu nedenle gece vardiyalarinin gece mesai s:aatl'eti ve glliisgy'i~~\~.~~.(
kisa tutulmasi önerilir.
.---------------.--------------.--------------- , .. ~,..' =-
•
•
•
•
•
•
Çalisanlar.in Günlük Ritmi Konusunda Yapilan
Çalismalarda Su Hususlar Ortaya Çikmistir;
i. Sürekli gece vardiyalannda_ ilk 4 hafta içinde verim gÜntitiz
__ ---.---------- ••• ~_ ••• _ ••• ~. w •.•• --.----.-.-.--y0~-..c:.": _ c~_._ •.__•-~-- •••-.~ __.
vardiyasindaki verimden çok daha düsüktür.
2.Bir g~~~'V(l.tgiYa.siIliizleyen gündüz vardiyalannda çalisanlatih göreve
gelmedi~!~ri~ün sayisi oldukça fazladir.
3.2 haftalik~~?~yardiyalarinda göreve gelmeme olayi 2 hafta içihtd.e
giderek artmaktadir.
4.Gecevardiyasiuygul~alarinin süresiarttikça is~'gelm~xn~ __ Ql:a11~!~
bir azall1l8.gQI'Ühiieye baslar. Örnegin 4. haftalik geö€ vardiya1afiifida
devam~glik~J:ia.:f1:alik vardiyalardan daha düsük bir ötEti1dfUiit.
S.Güniük ritm uyumu aktiv is sekillerinde daha çabuk öliismalkta:41:t.
6.Bir haftas-r.g-~iLgece vardiyalarinda: sabah 4 saat1€tiIicl~ki isMm :f1EitaiUin
gündüz v8!~i:yalaJ.1.na nazaran %i 00' den fazla bülüfiititistiit.
·-':):~r~-- --=- :~tc~
'-., ",-
':i~ • 'c- -
1-=
r", .. _
~~
~- ~
L~
L- =
!--
f''''''''''''-=::-
"-~-
-
~
Vardiya S,!çiminde Dikkate Alinacak FaktSritr; \.'
1.Biyolojik kritere göre vardiyalar 2-3 gün gibi kisa süreli ya da en az·4i' ..
hafta gibi uzun süreli olarak planlanmalidir.
2.Teknolojik yaklasimlarda her isletmenin kendi
zorunluluklan dikkate alinmalidir.
3.Sosyal gereksinimler kriterine göre vardiyalar ç.alisan~ann ;:.i
yasantilarini tedirgin etmiyecek biçimde kisa süreli ya da topbm.,
kurallara uygun bir zamanlama olarak düsünülmelidir.
4.Kisa ya da uzun vardiyalarda biyolojik ritm etkisi hafta
bozulur.
,
S.Uzun süreli vardiya sistemlerinde bu etkidaha 90k hissedilir.
• Gece vardiyasi çalismalannm insan organizmasinagetirdigi yük ve
ritm degisikligi süresinde vardiya sistemlerinin oldugu isletmelerde
çalisanlann yakindan takip ve kontrol edilmesi önerilir. Özeiiilde
yönetici kadr9lann vardiya çalisanlan ile birlikte olmalan ve onlann
i.' :::·.bu .:::·zorunl1..1.==çalisJ.1l..9- -::sür~lerinde=.:: birlil<:1:~=_olarak-= aY-P-L __ Qzveijy!.. :..
-~.---.---~_.~.--.--
benimsemis olmalan hevesliligi arttirarak verimliligi yükseltir. Gece
çalismalannda çok önemli bir husus da ulasim kolayliklan, dinlenme
aralannda sicak servis ve kantin kolayliklan gibi destek hizmetlerinin
verilmesidir. Vardiya çalismalannda isçinin sagligi olumsuz yönde
etkilenebilir. Bu' .çalismalarda insanlarda sinirsel ve fiziksel
rahatsizliklar meydana gelir.
65------------- ----- ---
Günlor ve
Ek.iplor Pa.:P"t-e-.
r"_ -
2-2-2
A 1
B- 2
C 3
D O
( -
A
B
C
D
1
2 3- i)
;~
3
(1
1
O
2
[~ C--~
.••. ardi)·a saatleri
! = 00.00 - 14.00
:2 -=-= 1-1.00 - 22.00
;3 = 22.0.0 - 06.00
2-t h.::i.[t..~liJc bir sÜre :Içind" dlnlen.i:i:i:e St,---'i.tleri
2 - 2 - 2 slstemipde 21 defa 48 saat ve toptani 11100 Sa~\:t
2 - 2 - 3 • 12,. 48 >
(; ,. 72 " ve top.lam 1008 s.ul.·t
2 - 3 ~ 16,. 72 »
8 ~ 48 »
8 "' 24 ~ ve top.lain' 1'i2.8 san t
----------'--'-------_._--------~---------------
66
MONOTONLUK
Uyarma etkisinin zayif oldugu bir ortama karsi
organizmanin göstermis oldugu tepkiye denir.
Bunun en önemli belirtileri yorgunluk, isteksizlik
ve dikkatin azalmasidir.
Monotonlugu doguran dis etkenler:
1. Zorluk derecesi düsük, ayni sekilde uzun
-süreH~-tekra rl-anari--fak-at~-çali sma :S0n rasuisa::
baska seyler düsünülmemesi durumundaki
isler.
2. Zayif uyarimit fakat uzun süreli araliksiz
dikkat gerektiren isler.
67
C""-,iO
~
&--i:
~
&---,;.,::
-,:-
&----io..::
..,.--
f.-~
.......,.
~
\. ......,.
~
~
~
-----,i;-
{;ii;
---il
.•..--..
---yi
•...-i:;
-~
i
.... ~
--,.;
•••••••••
~
•...."
---,.-
---~
'"1'
fIiP--li
--.
•....,
"
~,
,
iiir:.,
--,
fill
~
~ .....•
-,
..--.
..,
~
-,
L1- ~
-i
= ~
"\
~ ~-:i
Çalisanlarin yaptiklari isi monoton olarak
algilamalari sadece buna bagli degildir. Kisilerin
kendi bünyeleriyle ilgili bazi etkenlerde
monotonlugun nedeni olabilir. Bu etkenler su sekilde
si ralanabilir:
1. Fiziksel ve sinirsel yorgunluk
2. ise karsi uyumsuzluk
3. Gece vardiyasina allsamama
4. Egitim düzeyinin ise nazaran yüksekligi
5. Zorlanma ve performans açisindan yapilan iste
üst düzeyde hazirlikli olma
68
Monotonlugu önlemek için su tedbirler alinir:
1. isin zenginlestirilmesi:isin içerigini tek bir kisim degil de birbirinin ardi sira
gelen birkaç kisim seklinde olmasi
2. isin genisletilmesi:Bir çalisanin dönüsümlü olarak birden fazla is
istasyonunda çalistirilmasi
3. isin degistirilmesi:Birbirine yakin islerde çalisanlarin çalistirilmasi
4. Ses, isik veya her ikisinin birden uyari alarak kuvvetlendirilmesi (verilen
sinyalleri n kuwetlendirilmesi de denir).
5. Kisa araliklarla süresi uzun olmayan malalar verilmesi.
6. Mala sürelerinin içinde beden egitimi hareketlerinin yapilmasi.
7. Ortamin uyarici olmasinin saglanmasi.
8. isletmelerdeki sosyalolanaklarin iyilestirilmesi.
-:.::: 9.::GÖzleme::_'le_d ikkat:::-g eLektiLen::Js te[de:.:bJrdenfazlaukisinin::::~sl[aylave::::::::::::::::_-:::::=-=::.:·
dönüsümlü çalistirilmasi.
10. Monotonluk duygusu kisiden kisiye degisebildigi gibi cinsler arasinda da
degisebilir. Kadinlar monotonluk duygusuna erkeklerden daha
dayaniklidirlar.
11. Uyarici sinyallerin saatte 100-300 arasinda olmasinin saglanmasi. Yapilan
arastirmalarda 30 dakida kisinin aldigi 100 sinyalde ortalama olarak 881i
taninan ve bilinen sinyallerden ise monotonluk düzeyi en alt düzeye
inmektedir.
69- .....•.............
• t -
•
IslctffiGye yeni f,elen elemf..:1, için i(c nCisinden istedigini hemen ~'enne
8etirrIT.ez. lsiri özelliklerinin, kendisi:1e egitim yoluyla verilme:i
3elf-1:Ir .
•' t
Is e~ÜimihiL.hedeflerini su sekilde ~ruplayabilir:Z.
A.i-';:CNOlvfIKHEDEFLER.
· - Iç_etme içi ör;renim sürelerini ki~3ltmak.
Ii~s'iii ":SllJ, zoriamadan, az 7.ain?nda daha razla '''_J.D: ya da ciaha f82la
hi _iliet ürei.mek.
t --
t -
r -
["' -
•
lv.!:evc.ut çalisin::..alanlarini dahc:i~:.'i kl'.iJ:inma, is g nisletme, l:Jirkisinin
Lii '.. -;:i, L1LJ2, . 'C] de cdi:mar,l.
, ,
Fire. 'Ti.; 112.t:i yok etr:~, (~_:"i~çlcr~1.(~ :alismalanr~i ?z'::lltma, hatc..·c.. ..nan
1~3f:i.ll.!~·.i..1.c.
70
..
B.INSANCIL T{EDEFLER
~ --
• Ise yeni basliyan insanlarin 1r.arsilastigigereksiz, zorluklari Önlemek.
• Ise alismayi dolayisiyla basariyi erken kalici, olarak saglamak. Ise
alisma:çalisan insanin o ise otomatiklik kazanmasi.
• Is metodlarini kisiye uydurarak, çalisma istegini ve performansini
ahive etmek.
Çalisanla.ri, tehlikelere karsi uyanik hale getirrtiek ve kendi kendilerini
_ t~h!ikel~rd~.n_koruma~a -yÖn~ltrr!~l<--,-
•
•
Çalisanlarin bilei ve tecrübelerini sürekli arttitrtia firsati vererek,
islerin çesitlenmesini (zFn2;inlestiriltnesini) ve de?,~rlenmesini
saglamak .
•
Isletme içi ve sosyal'iliskiler hakkinda görüs edinerek isletme "olayina
daha zorunlu bir sakilr1e katkida bulunmak.
(. 'll'" -
f"-"~
7i . ,-l:':=-:L
- i
C.ORGANIZASYONEL HEDEFLER
Is genislemesi s'c hucund"_, [erektiginde çalisanlann isletme içindeki
: ~
ye~lerinin kolaylikla (.oo-i'tirileLilmesi:
Isçi yokhigunun yar &çtit1uakina bos kalma zamaninin azalmasi.
Ö?;renme süresinin basitlestirilme~i ve bu sürenin kisaltilmasi.
~~~ri(-"timinsürekli ve tekrarlanan hatalarla u~asmaktqn kurtnlmasl.
.bÜr~kli uyarina ve hata düzeltmelerini azaltarak vbnA icinin yükünim
hafifi.~tilmesi saglanmalidir .
. Ise al~çmadaki zorluklann riderilmesi ~erekir.
Is c~itimine karsi' dahaiyi bir bakis açisinin~ ve böylece ortaya
çikabilecek durumlara .isletmenin uyumunun daha esnek olma~iDl
sQ9:1amak .
. .
o Isle:mede her çalisana tendisinin o is için ne kadar önemli oldugu
vut8U1anmali. .. ., 72
..•.
ÖGRENME'KA VRAMI
Kisinin yeni bir davranis hiçimi elde etmesi ya da var oLan davr~nis
! içimini degistirmesidil. Kisinin bir seyi ögrenip 'lgreninedi;>i, onun
~grfnme devresindeii sonraki riavranisindan belli olur.
ETFiN ÖGRENML': Dikkatin ögrenilecek konunun üz~rine c
• IILIsi ögrenciye yaptirma
• .Islemin yapilmasinin
bildirilir).
• IV.Is egitiminin bitITilmesi
__________ n_ ., ~ ---.lsfenn-k~fidrbasin-ay-aptif1h.TIi1§f .(Yaidfmci-~aYTn=eti:iie}:-_-n
• .Kontrol v€ denetleme yapilir (Ilata.1ardan çok basarilappi
göstermek ge.rekir).
.~ ~
• Kisi belirli bir isi ilk kez yaparken temposu düsüktür. Belirli "'bir
ögrenme ve alisma süresi sonunda tempo artar.
.79
~.; ~.~
-----
.r ,,~
;Jc"-~
"--~
"
i';.,
YÖNETICI KADROLARINDA TA TMIN OLMA
VEYA OLMAMA DURUMUNA GÖRE GÜDÜLEME ARAÇLARl ...
2 48 7 41
,'~" : ., ,~ '-:;'" '
< ' 7~' .-~ ,~,~-:; .~ i .~:
i "
','
i
" ,
i ' ' "
,
Isi tanimlama
41 7 48 2
Takdir edilme
33 18
51
1
,K.endihalinde ça1WJ:lia
26 14 50 3 ......
,Somti:xl1.ll1.lk
.
23
6 29 7
,':Ç:ç:rli '
"
20
11 31 6
.
Ücret ....
.
15
17 32 5
,. ,", ·'··",·.·~TT
'cc
6
8 14 10
Gelisme olanagi ,
.
Kisilerarasi (üst) iliskiler
4 15 19 9
Is arkadaslariyla iliskiler
3 8 11 12
Teknik (is aletleri)
-i
20 23 8 .J
kOl1trol
Isletme politikasi ve
3 31 34 4
,yönetivi ça.lisma kosullari'
1
II 12 II
Özel hayat
1
6 ,
7
ls
Is güvenligi
1
1 2 T6 c,····
. "
.t'INIVERSITE·ÖGREN eILERIN CE ARASTIRIJjMlS=ISTE'ÖZENDIRME;<~:;;;;"";:::;:;L:;-:,~c;~
ARAÇLARi ...
, '
' ,
" ' ••• ~.'~ >~ ~:
' ..., ' ,. ~ ~
, '.
: ~"'-- i "
' '
/
"
<
,
Yükselme
79.9 1
55.1 2
olanaklari
Yüksek gelir
72.6 2 63.6 1
Terfi etme
50.0 3 54.2
3
olanaklari
Is çesitliligi
36.5
4 39.5 5
Bazi
33.3 5 40.7 4
yeteneklerden yatl:\rlanma Yüksek
32.7 6 18.6 10
, SÖtun11uluklar
Is güvenligi
27.6
7 32.2 7
,,_ 0--' """' ___
..,... - .. -.- .........
I{';:i.ratliita
23~1 8 22.9 9
katilim
Sempatik is
16.7 9 34.7 6
arkadaslari Arabulucu
14.7 10 23.7 8
patron
J Sonuç: Sonuç olarak, güdülerin ve duygularin insan davranislarini belirleyen temel süreçler
arasinda yer aldigi ve bireylerin basarili olmalarinda ya da islerini daha iyi yapmalarinda
güdülerin belirleyici oldugu unutulmamalidir.
BASARI - MOTIVASYON ve
.....
TOPLAM KALITE ILISKISI ...
I'r
\---~
('~ -.
r:'~U"---
".",,-
.--=----
'Sasarihsir~;elIere bakildiginda basari için temeLögeniiiyaraticilikye bum:;: sagl,iyaii~~.
,._,."".-.-.c",,,,,,,,.,,",",,IDQJiY;<:i§ypri 9Jdugu görülmüstür. _ ...._~:.-,,_ .. _"_,- __ .-_-,'-,_,_~,-'-_-cc,,"-,-··- . " ...
ilginç sonuç
Motivasyonu en fazla etkileyen unsur basari. Oysa amaç basariyi saglamak olduguna göre,
bir çesit yararli döngü söz konusu. Yönetimin de bu dengeyi kurabilmesi ise iki yoldan
olabilir. Dogrudan etki ve dolayli etki.
Toplam Kalite ise etkiyisaglayan bir sistemdir.
TOPLAM KALITENIN ETKILERI ...
Toplam Kalitenin
Toplam Kalitenin
DOGRUDAN Etkileri
DOLA YLI Etkileri
SISTEME
INSANi GELISTIREN
MOTIV ASYONU
YÖNÜ
GELISTIREN YÖNÜ
O Sistemi bir bütün olarak ele
O Egitime önem vermesi O Yönetim anlayisinda insan
almasi
O Daha büyük faktörüne deger veren
O Kalite organizasyonu ile
sorumluluk almayi anlayis (Mc Gregor- Y
hatalarin olusmadan
öngören anlayis yaklasimi)
önlenmesi
O Is zenginlestirme ve is
O Grup çalismalarini ön
O Ileri yönetim teknikleri ile
entegrasyonu ile planda tutarak aidiyet ve
sorunlari çözmesi ve
kisilerin daha yetkin benimseme olgusunu
sistemleri gelistirmesi
ve yetenekli hale gelistirinesi
gelmesi
O Insanlarin basarilarimn
gerektirdigi sekilde takdir
edilmesi
-------------------------------------------------------------~~ .. _- -~,.--~----------- --~--'-'----'--~""'-'---"-
"".:-~ .. _-Performansi Tesvik Etmek
ÖdÜllerin degeri
ÖdÜllerin miktari
ÖdÜllerin zamanlamasi
ÖdÜllerin adilolmasi
Is planlamasi
Bir isin metotlarini, içerigini ve iliskilerini yeniden dÜzenlemek, daha uzmanlasmis hale
sokmak için yapilan çalismalardir.
O Birbirine uygun islerin birlestirilmesi
O Sonucu alinmis basarili bir ise destek verilmesi
O Metotlarda çesitlilik saglanmasi
O Performansta geri bildirim olmasi
O Sorumluluk ve yetkilerin kullanimina olanak verilmesi
Is planlamasi kapsaminda is rotasyonu, is genisletme ve is zenginlestirme yapilmalidir ve
bunlari motivasyon Üzerinde önemli ölçÜde etkisi olacagi unutulmamalidir.
MOTIv ASYON ARAÇLARl ...
O Etken iletjsim
O Takdir etme
O YÜkselme olanaklari
O Is gÜvenligi
O Yeterlj ve adil Ücret sistemi
O Kararlara katilim
O Sorumlulukverme
CJ.•.. X~p:l.~i:ty~~e.g~r bir.is olduguna inandirm.a .. :."
«; ..• -""··,,·"J:J~:Isii}llginçl~slJnlrr).ç~l..
O Kisisel gÜç ve etki sahibi olma
. MotrvA.sVONARAÇLARl ...
O.:Kendini gösterme ve yeteneklerjni kullanabilrne.-elmiaklanc ••.•..
O Egitiin olanaklari
O ÖrgÜt politikasiinn açikligi
O Örgütiçi birimler arasindaki uyum
D Birimin kendine yeterliligi
O Çalisanlar arasindaki iyi arkadas iliskileri
O Yeni ise baslayanlara gösterilen ilgi
O Kisilige saygi
O Konut ve ulasim olanaklari
O Uygun çevresel kosullar
BASARI- MOTIv ASYON ve TOPLAM KALITE ILISKISI.. .
...siste~ .
Yönefi~ basari Klasik yaklasim ..
~ /
~\
- i
Insan
/ Sistem ~
Yönetim -+ / basari Toplam kalite yaklasimi..
~ Insan
BASARI - MOTIv ASYON ve TOPLAM KALITE ILISKISI...
Insan ögesi sistemi gelistirmek için, yani yeni ÜrÜnler, pazarlar ve yöntemler yaratmak
içjn ne gibi Özelliklere sahip olmalidir,.. -
D Aile: Otoriter ailelerde bireylerin basari motivlerinin yüksek çikma olasigi düsüktür.
D Çocuk Yetistirme Biçimleri
LOCKE'UN BIREYSEL AMAÇLAR VE Is BASARISI ILISKISI KURAMI...
Locke' a göre is görenlerin isteki basarilarinin belirleyicisi olarak onlarin kisisel amaçlari
büyük önem tasimaktadir. Is yerinde örgÜtsel amaçlari gerçeklestirineye yönelik davranislar
ve tepkiler kisilerin burada amaçlarina uygun algilama va yargilama süreçlerine bagli
olmaktadir.
Amaçlarin motivasyondaki rolleri ...
D Birey tarafindan belirlenen amacin açik ve seçik olmasi is basarilarini arttirmaktadir.
D Birey tarafindan belirlenen amaçlarin kolayolmamasi onun is yerinde daha arzulu ve
istekli çalismasini saglayacak sonuç olarak verim artacaktir.
D Bireysel amaçlarla örgütsel amaçlarin çatisma derecesidir.
DA VRAN IS SARTLANDlRMASl YAKLASlMI...
Davraiiis Sa.rtla.iichrmasi·Yaklasimr (Sonuçsal Kosullarna)
Bireyarzulanan sonuçlara yol açan davranislari yineleme, arzulanmayan sonuçlara yol açan
davranislari yinelemerne egilimindedir.
DA VRANlS SARTLANDlRMASl YAKLASlM!...
D Olumlu - olumsuz pekistirme
D Ceza ve tÜkenis
D Pekistirme progranilari'--':"='
O Davranis düzeltiminin uygulanmasi _
BEKLEYIS.MODEL! ...(~r20'C(Y)Ql)ereces,i-X 8et\~b? ~.~~\eue. ~ .Ey~n~ .S.O:U(~\or ~ ~ ..'
Vroom tarafindan gelistmlen bu modelde ortaya konulan gudulenme (motivasyon) kisinin (::;.._
C!-r~digi4eger~e!ie", ~~lirli bir hareketin budegerlere yol açma olasiligina iliskiniahIIljniu, ..
",.;ç9J]liInJi:h(,'.-": .. ,-.. ,- .... _ ..,.,,-+,.,..c~.... ·_-.'w,.'w._::::
Arzulama derecesi, bireyin çesitli sonuçlar arasindan belli bir sonucu seçme nedenini siddetini
yansitir. Bireyin hedefe ulasma istegini ifade eder. Bekleyis, bireyin belli bir davranisinin
belirli somiçlari olacagi hususundaki inancingÜcünü ifade eder.
AMAÇ TEORIsi...
Edwin Locke tarafindan ortaya konan bu modelde kisilerin belirledigi amaçlarin onlarin
motivasyon derecelerini belirleyecegi savumilmustur.
ESITLIK TEORIsI. ..
J. Stray Adams tarafindan gelistirilen bu teoriye göre isgörenlerin is iliskilerinde esit bir
sekilde davranis görme arzusunda olduklari ve bu arzunun motivasyonu etkiledigidir.
MOTIv ASYONU ARTlRMA YAYÖNELIK YÖNTEMLER ...
D Performansin tanimlanmasi
D Performansi kolaylastirmak
D Performansi tesvik etmek
D Is planlamasi
Performansin Tanimlanmasi
Çalisanlardan beklenilenler belirlenir. Sirketin ve çalisilan bölümÜn amaç ve hedefleri
çalisana açildanarak ölçÜtler saptanir. Hedeflerin saptanmasi etkili bir performans gelistirme
stratejisidir. Bu çalisanlarin ne yönde hareket edeceklerini belirleyerek, sorumluluklarinin
belirginlestirilmesine firsat verir.
Performansi Kolaylastirmak
Performansi etkileyen engeller elimine edilir
'---
" .. ,,,.,,-,,,",
f--:
"-.----".\
MASLOW' UN IHTIY AÇLAR HIYERARSISI
~
°L
Yaratma ve basarma
O Sirket Politikasi
O Teknik Gözetim
O Kisilerarasi Iliskiler
O Ücret
O is Güvenligi
O Kisisel Yasarn
O Çalisma Kosullari
O Makam
IJYEN FAKTÖRLER
O· Basari
O Taninina
O Ilerleme
O Isin Kendisi
O Sorumluluk
O Büyüme
IMoTIv ATÖRLER
MASLOW' UN IHTIY AÇLAR HIYERARSISI...
1. Fizyolojik Ihtiyaçlar : Yeme, içme, barinina, hayati devam ettirme
2. Güvenlik Ihtiyaçlari: Hastalik, yaslilik vb. gibi hallerde gelecegi garantiye alma
3. Ait Olma ve Sevgi Ihtiyaçlari: Kendi kendini anlarna, sefkat ...vb.
4. Deger Ihtiyaçlari: Prestij, basari, saygi görme ...vb.
5. Kendini Gerçeklestirme Ihtiyaçlari: Yapma tamamlama arzusu, kisisel tatmin,
kisisel basari, bilimsel buluslar,
HERZBERG MODELI...
ortaminda motive ediCi~ve~Quruni.~(i~JU~-_(~~Jx~iif~)~tinenleriua.Y~~.inistir.
"~.,; ~h" • ~":.i>",:~,,-""_:~-~-''''~i'',,''',.,,,,_~=~",,,,,,,;'~_'~~';''''''' '--c.- ." __• __ ,-~- ,~,~""-.'~; __ '.c' e ,~-._..- .
_"~' -'-'-."" ,eo_"'" _~~ __ ---:-:,,~' __~"'-:::':;'~'~'~, _'_' __ ,~. __<--.,.~, ,_--::-'---,"--.0-,-. _
BASAR! GÜDÜSÜ KURAMi ...
Maslow'un tersine güdülerin ögrenilmeyle kazanilabilecegini savunan bir kurarndir. Bu
kurarnin öncüsü ise McClellanddir. Savundugu güdüler ise basari, baglilik ve güçlülük
ihtiyaçlaridir.
O .. Eger bir insan zamanini nasil daha iyi yapanm diye düsünmekle geçiriyorsa, basari
güdüsüne sahiptir.
O Erk (güç) güdüsü güçlü olan bir birey, güç ve otorite kaynaklarini genisletme, diger
insanlari etki alaninda tutma ve gücünü koruma türünde davranislar gösterirler.
O Baglanina güdüsü ise baska insanlarla iliski kurma, gruba girme ve sosyal iliskileri
gelistirmeyi ifade eder.
McClelland' a göre basari motivini etkileyen etmenler sunlardir...
O Irk ve çevre: Iklimler ve insanlarin enerji düzeyleri
O Din: Yapilan arastirmalarda bireylerin basari motivleri farkli dinlerde degisik
çikmistir.- --'-- .- ..- -- - .- .....------ ..--
----.-.--.- -
Motivasyon (Güdüleme) nedir?
D Güdü, bir davrarnsi baslatan ve bu davranisin yön ve sürekliligini belirleyen içsel
(bireye ait) bir güçtür.
D Bir güdü veya güdüsel davrarnstan söz edebilmemiz için ayni zamanda davranisin bir
hedef ya da hedeflere yönelmesi gerekir.
D Davranisin hangi hedef ya da hedeflere yönelecegini, davranisi baslatan güdünün türü
belirler.
Güdülerin Siniflandinlmasi...
O.. IçseLGÜdüler: Fizyolojikihtiyaçlari karsilamaya yönelik olan güdülerdiL
Ç),-::DJssal ,G.ü~jilei-:~Ç~yres_etJ.iyancÜar'Ymdimiylahireyi harekete' geçirengirdüleh:H.r::':"';··;':'" "-'- ..
O Birincil Güdüler: Hedefleri dogustan olan güdülerdir.
O Açlik ve-susuzluk güdüleri
..•.... .._u. __ O Cinsellikveanalik güdüleri
O Faaliyet güdüleri
O Sosyal Güdüler: Dogrudan dogruya ya da dolayli olarak diger insanlarla ilgili olan
güdülerdir.
O Baglanina güdüsü
O Basari güdüsü
MOTIv ASYONUN AMAC!...
Motivasyonun amaci, çalisanlari ise ve isletmeye baglama yollari ile birlikte özendirme
olanaklarim arastirmak, uygulamak ve böylelikle verimliligi arttirmaktir.
Motivasyon Teorileri ....
Motivasyon konusunda çesitli teoriler ve modeller gelistirilmistir. Bazilari kisilerin
ihtiyaçlarinin bir ifadesi olan motivlere, bazilarijsetesviklere agirlik vermektedir.Motivasyon
teorilerini 2 ana grupta toplamak mümkün.
MOTIv ASYON TEORILERI
KAPSAM TEORILERI
SÜREÇ TEORILERI
O Maslow' un ihtiyaçlar hiyerarsisi
O Davranis sartlandirmasi yaklasimi
O Herzberg Modeli
O Bekleyis teorileri
O Basari güdüsü kurami
O Amaç teorisi
O Locke' nin bireysel amaçlar ve is
O Esitlik teorisi
basarisi iliskisi kurami
!-.~...----""'"
..~
~
-
t "....- ----
---
i,.".,"~~
----
r""-:.....
-----:;-
li~J!iL..
~
1I",.,-'lioL..
.~
..--
~
-~- ~i
- "
geçilmemelidir. Ses siddetindeinis-çikislarin bulundugu i~ yerlerinde. bu sesin 8 saatlik sÜrekli esqeger
düzeyinin de 90 dB(A)'yi geçmemesi gerekir.
. Olkemizdei(rmevzuata gÖre 80dB"den fa7.la siddetteki gÜrültülü islerde 8 saatten fazla çalisilmasi yasaktir. Agir
ve tehlikeli islerin yapilmadigi yerlerde gürültü siddeti 80 dB' i geçmeyecektir. Daha çok gürültülü ortamda
çalismayi gerektiren yerlerde, gürültü siddeti en çok 95 dB olabilir, ancak bu durumda isçilere baslik, kulaklik
veya kulak tikaçlari gibi koruyucu araç ve gereçler verilmelidir.
Çesitli gürültü düzeylerinde kalabilme süreleri
Gürültü yeginligi dB(A)
Maruziyet süresi
80
32 saat
85
16 saat
90
8 saat
• .r ••
.. ..
95
4 saat
100
2 saat
105
1 saat
110
30 dakika
115
15 dakika
120
7.5 dakika
125
3.8 dakika
13Q
"
1.9 dakika - i "
- - - ' ,
,
28---------------------------------------
-"'-'- .... - .... - -_ .... =-,-
Makinada, tasarim ya da malzeme degisikligi gibi daha köklü önlemIerle gürültü kontroIünü saglayabilmek
için, her seyden önce, makinadaki gürültü kaynaklarinin tam oIarak belirlenmesi ve her bir kaynagin toplam
gürültüye olan katkisinin buIunmasl gerekir.
Bu amaca yönelik olarak, yapilacak ilk is gürültüyü dinlemek ve makinanin degisik yerlerine dokunarak
titresimi hissetmektir. Üzerinde çok sayida gürüItü kaynagi bulunan makinalarda ise, çok ayrintili ve iIeri
teknikler kullanarak kaynak belirleme çalismalari yapmak gerekir.
Çikan gürültünün frekans dagilimini saptamak, gürüItü kaynaklarinin önemIerine göre bir siniflandirmasini
yapmak ve hre kaynagin ne tür bir gürüItü yaratma mekanizmasina sahip oIdugunu ortaya çikarmak, ancak,
böyle bir çalisma sonunda gerçekIesebilir. BelIi basIi kaynak beIirleme yöntemIeri söyIe özetlenebiIir:
HareketIi makina elemanlarinin yüksek hizda çekilmis filmIerinin gürüItü sinyalleri iIe karsilastirilmasi,
Titresen elemanlar üzerine baglanmis ivme öIçerler araciligiyIa aIinan ivme sinyallerinin mikrofondan gelen
gürültü sinyalleri ile iIintisinin saptanmasi
Yukarida sözü edilen sinyallerin FFH (Hizli Fourier Dönüsümü) teknigi yardimiyIa frekans dagllimIarinin
saptanmasi ve bu sinyaller arasindaki neden-sonuç iliskilerinin bilgisayarlar araciligiyla belirlenmesi
Gürültü makina çevresinde ses yeginliginin ölçülmesi
Bir alan içindeki basinç, parçacik hizi ve aralarindaki faz açisi haritaIari vb. Gibi gürültü özelliklerinin iIeri
optik yöntemlerle çikarilmasi.
B.GÜrültünün KaynakIa Alici Arasinda Kontrolü
Bu tür kontrol için alinmasi gereken basIica önlemler sunlardir:
i. Kaynagin bulundugu ortamin akustik özelliklerinin degistirilmesi
2. Kaynagin oda içindeki konumunun degistirilmesi
3. Ses bariyerlerinin kullanilmasi
4. Kaynagin yari veya tam hücre içerisine alinmasi
5. g-ürüIiü kaynagi ile gürüItüye maruz kaIan kisi arasindaki uzakligin arttirilmasi.
C.GürüItünün Alicida Kontrolü
Gürültünün alicida kontrolü, gürültüyü yok etmek ya da azaltmak yerine, daha çok, gürültünün etkisi altindaki kisilerin korunmasina yöneliktir. Bu amaçla alinabilecek önlemler sunlardir:
1. Kulakliklar ve kulak tikaçlari gibi kisisel koruyucularin kullaridirilmasi
2~ Gürültüye maruz kalan kisilerin tecrit edilmesi
3 . .QürültQye maru7iyet süresinin azaltilmasi
4. Gürültülü yerlerde rotasyonla çalisilmasi
5. Is programlarimn degistirilmesi
KisiseI koruyucu uygulamasinda dikkat edilmesi gereken hususlar sunlardir:
1. Kullanilacak koruyucularin her frekans bandinda ne kadar etkili olduklarinin bilinmesi ve isyerindeki
gürültünün frekans dagilimina uygun koruyucularin seçilmesi
2. Isyerinin özelliklerine (sicaklik,nem vb .) göre uygun tikaç tiplerinin seçilmesi
3. ÖzellikIe kulak tikaci kullaniminda temizlik kurallarina uyuImasi _
-LL--Uzun sure IilllaKlik veyalilliaJ(tikaci kullanimi:--Klsilerlgen-iITlHe çök- raJiatsiz ettiginden, koruyucu
seçiminde kisisel etkenlerin göz önünde bulundurulmasi ve böylece koruyucuyu kisilerin daha rahat
kullanmalarinin saglarunasi.
l.GÜrültünün Yönetsel Önlemlerle Kontrolü
Yönetsel açidan alinabilecek önlemler söyle siraIanabilir:
• Fabrika binalarinin ve atölyelerdeki gürültü kaynaklarinin konumlarinin yeniden düzenlenmesi
Isçilerin çalisma alanlarinin ve çalisma konumlarinin yeniden düzenlenmesi
Geçici isçi çalistirilmasi
Gürültü makinalarinin çalisma sürelerinin düzenlenmesi
Tibbi muayeneler
Tibbi muayene denilince ilk akIa gelen odiyometridir. Odiyometri, adiyametre denilen bir aletle yapilir ve her
defasinda iki kulak için ayri ayri uyguIanir. Bu muayenede, her iki kulagin degisik frekanslardaki duyma
keskinlikleri tespit edilir.
27Üçüncü Asani.a: Bu asamada~ isitme sistemindeki zarar, normal konusmanin düsük frekanslarini da
kapsar. Kisiisitme gücünün düstügünün açik bir sekilde farkindadir. Bu asamada, ancak, çok yakindaki
yüksek siddetteki sesleri duyabilir. iç kulakta meydana gelen kalici zedelenmeler nedeniyle, sagirlik,
sürekli hale gelmistir.
2.Vejetatif Etkiler
Gürültüye karsiinsanin vejetatif sinir sistemi tepki verir. Bu tepkileri su sekilde özetleyebiliriz:
Kan damarlarinin daralmasi
Kan bilesiminde degi~iklikler
Kalp atis hacminde azalma
Göz bebeklerinin büyümesi
Metabolizmanin yüklenmesi
- \ 3.Psisik Etkiler
Enformasyon algilama ve onlari isleme sirasinda gürültüye maruz kalan kisinin performansi da olumsuz yönde
etkilenir. Ayni sekilde büyük dikkat gerekteren isler de yapilirken, gürültüye maruz kalindigi takdirde,
performansda büyük düsüsler olacaktir.
Özellikle asagidaki durumlarda, gürültünün bireyler üzerindeki etkisi daha fazladir;
1. - Yeginligi 75 dB ve üzerinde olan gürültülerde,
2. Frekansi i000-6000 arasinda olan gürültülerde,
3. Aralikli (kesikli) olarak gelen gürültülerde,
4. Baskalarinin yarattigi gürültülerde,
5. Gereksiz yere çikartilan gürültülerde,
6~ Düsüncesizce meydana getirilen gürültülerde.
Gürültü ve Verimlilik
Genelde, devamli ve yüksek düzeyde gürültülü is ortamlan, is verimini olumsuz yönde etkiler. Diger yandan,
monoton ve çok sessiZ ortamlar da uyusukluk ve uyku hali yaratir. Is yerlerinde ve laboratuarlarda yapilan
arastirmalarda, gürültülü ortamlarda çalisan insanlarin basarilari ve incelikli islerdeki aliskanliklari olumsuz bir
sekilde ctkilenmekte ve is bzalari artmaktadir. Bu- tür islerde çalisanlar übCrinde yapilan incelemelerde_
asagidaki olumsuzluklar saptarimistir: -
• Insan hatalarina bagli gecikmeler
Asiri malzeme kayiplari,
Belli uyarilara geç tepki,
Makine hatalarini zamaninda fark edememe.
- ~\
Gürültüye bagli etkiler, aslinda daha çok yüksek düzeyde gürültülü is ortaminda gözlenmektedir. Örnegin,
gürültüye bagliisitme ka~iplari,ortarn gÜrültüsü 90 dB'in üstünde olan is yerlerinde gör~lmüi~~L . _
Asagidi:iki, is tüf1e-nnd'e; "erIrTllibifçaIisrrf~hinolabilmesiTçin~g~fijflli-dUzey16:5-d-B'in üsfÜne çikmamalidir:
• Devamli dikkat isteyen duyarli el islerinde,
Göstergelerdeki isaretlerin az belirli ve sinyallerin sikça verildigi gözetlerne islemlerinde,
Çabukluk gereken islerde,
Düsüncenin ve dikkatin bir noktada toplanmasi gereken ussal islerde.
Gürültü Kaynakli Çesitli Rahatsizlik Duygulari
Gürültünün insanlarda yarattigirahatsizlik duygusu gürültü türüne ve ortama bagli olarak farklilik gösterir. Bu
farkliligin en önemli nedenleri söyle siralanabilir:
• Tiz seslerden olusan gürültü, pes seslerden olusan gürültüye oranla daha çok rahatsizlik verir.
Tek bir ari tondan olusan gürültü, çesitli tonlardan olusan gürültüye kiyasla daha çok rahatsizlik verir.
Kisa araliklarla gelen bir gürültü, belirli bir süre için kesintisiz olarak devam edenden ya da günde iki
kere duyulandan daha çok rahatsizlik verir.
Gürültü, ortamin doga! olarak yarattigi seslerin az oldugu gece saatlerinde, daha çok rahatsizlik duygusu
yaratir.Beklenmedik ve nereden geldigi biliniiieyen gürültüler, kaynagi belli gürültülere kiyasla dah2i:'çok "'".::
rahatsizlik duygusu verir. .'C~·· ç.,=
Gereksiz yere ya da dü~üncesizlik sonucunda yapildigina inanilan gürültüler, daha çok rahatsizlik ~
duygusu yaratir.
Bazi Isyerlerinde Geçilmemesi Gereken Sinir Degerler
Hastane, küçük büro, dershane, kitaplik 20-30 dB(A)
Toplanti salonu, lokanta
30-40 dB(A)
Yüksek derece fikri çalisma
40-50 dB(A)
Büro çalismalari ve benzeri faaliyetler
60-70 dB(A)
Diger çalismalar
80 dB(A)
ISLETME içINDE GÜRÜLTÜYLE MÜCADELE
Isletme içinde gürültü kontrolu yöntemleri, genelolarak üç ana grupta incelenebilir;
1. Gürültünün kaynakta kontrolü
2. Gürültünün kaynakla alici arasinda kontrolü
3. Gürültünün alicida kontrolü.
Gürültü kontrolünü, uygulanabilecek yöntemlerin türüne
bakildiginda, genelde üç ana yaklasimin oldugu görülür:
i. Gürültünün mühendislik uygulamalariyla kontrolü,
2. G.ürültünün yönetsel (idari) önlemlerle kontrolü,
3. Gürültünün yasal önl.~mleIle ko~t~olü. -
göre de ele almak olasidir. Konuya bu açidan .~
l.GÜrültünün Mühendislik Uygulamalariyla Kontrolü
Mühendislik uygulamalariyla gürültü kontrolü için, yapilacak çalismalarin, istenen gürültü azalmasini saglayip
saglamayacagini önceden kestirebilmek için, bir ön çalisma yapilmalidir. Gürültü kaynaklari ile ilgili olarak
gerçeklestirilen böyle bir çalismada, asagidaki hususlar incel~nmelidir:
-Gürültü düzc) i ve dagilim.i-,
Gürültü kaynaklarinin sayisi,
• Gürültü çikarma mekanizmalari,
Makinalarin islevleri ve özellikleri,
Makinanin bulundugu odanin özellikleri (akustik vb.),
Isletmenin özellikleri,
Degisik seçeneklerin isletmeye getirecegi parasal yükler.
~~J:i,~E1disli~_~ygul~!!:!al~r!)'la.~ül~i! ko_n~~{)lü..Q.(~te, t~p1,~l~l}r.?:ll g.Q~ltQQ~~l öncelikle ~_~Y~.9:Ktii ,~altill1].~in_a
çali smakti r.
A.GÜrü!tünün Kaynakta Kontrolü:
Gürültünün kaynakta kontrolü genellikle en etkili, bununla beraber uygulanmasi en güç yöntemleri içerir.
Örnegin, bir presteki darbe gürültüsünün yok edilmesi olanaksiz; azaltilmasi ise, genellikle, tasarim sirasinda
gerekli önlemlerin çogu alinmis oldugundan, çok güçtür. Bunun yaninda, makinanin bakiminin zamaninda ve
eksiksiz yapilmasi gibi kolay ve bir dereceye kadar etkili yöntemlerde gürültüyü kaynakta azaitirlar. Bir
makinanin tasarimindan sonra, kullanimi sirasinda gürültüsünü azaltmaya yönelik önlemler su sekilde
siralanabi lir:
Makinanin bakiminin düzenli olarak yapilmasi
Makina üzerindeki gürültü kaynaklarinin kapatilmasi
Susturucu kullanilmasi
Titresim yalitim!
Titresen yüze,:-'lerin, titresim sönümleyici malzemeyle kaplanmasi.
26
-
---
-, ..,.•_~
-~
t ."...~~
t--,·;;:-~
--
1"""",","'=-
-----
--..........---
~-....---:
"--Ofis Gürültü Düzeyleri .
Gürültü Türü
~
.. ·-'-0-.-
Gürültü DÜzeyi (dB)
Pencere kapali iken yan sokak gürültüsü
45-65
Pencere kapali iken ana cadde gürültüsü
60-80
3 kisinin çalistigi ofis odasi (bireylerin olusturdugu gürültü)
)5
iO kisinin çalistigi ofis odasi (bireylerin olusturdugu gürültü)
60
50 kisinin çalistigi ofis odasi (bireylerin olusturdugu gürültü)
65
.
\
EndüstriyelOrtamlarda Gürültü Düzeyi
Endüstriyel Faaliyetler
Gürültü Düzeyi (dB)
Kazan yapimi
90-120
~raba fabrikalari
90-100
Makina ile sekil verme
75-90
Llimbalama
95-110
Çapak alma
95-115
Mobilya fabrikalari
90-115
Daire testereler
75-95
Planya tezgahlari
85-105
Sise doldurma
85-95
Çikolata fab.(kaliba dökme, sekil verme)
101-106
--
-
Gürültünün Etkileri
Gürültünün etkileri üç ana baslik altinda incelemek uygundur;
i. Isitme organina zararli etkileri
2. Vejetatif etkiler
3. Psisik etkIler
l.Isitme organina zararli etkileri
Gürültünün isitme sistemi üzerindeki etkisi, gürültünün siddeti, frekans i, sürekli ya da aralikli olmasi, gürültü
ile karsilasma süresi, gürültüye maruz kisinin yasi, duyarlilik derecesi ve daha önceden geçirmis oldugu veya
hala devam eden kulak rahatsizliklari gibi degisik faktörlere baglidir. Bu etkiler üç grupta incelenebilir;
L Akut Olaylar: Jet motoru gürültilsü, top sesi, ve patlama gibi çok yüksek siddette (120 dB veya yukarisi)
bir gürültüye maruz kalinmasi sonucu meydana gelen, kulak agrilari, sinir hücrelerinde bozukluklar
(hücre felçleri) ve kul~~ ~~iparçalanmasigibi agir~nz~!.~rdir. .. __ ... _ ._ ..... .....
2. Geçici Sagirlik RaIFGürültÜ yorgunlugu olarak da bilinen bu tür isitme kayiplari geçicidir. Karsilasilan
güriiltünün siddetine ve maruziyet süresine bagli olarak birkaç saat ya da daha fazla süren geçici sagirlik
haline, muhtemelen, iç kulaktab korti organinda meydana gelen fonksiyonel bir gerileme sebep
olmaktadir. Kisinin sessiz bir ortama ya da sessiz bir ise alinmasiyla, bu durum ortadan kalkar.
3. Sürekli (Kalici) Sagirlik Hali:Geçici sagirlik hali fark edilmez ya da önemsenmezse, isitme kaybi yavas
yavas ilerleyerek kalici bir durum arz edebilir. Bu üç asamada gerçeklesir:
• Birinci Asama: Bu asamada isitme kaybi henüz odiyometrik safhadadir ve 4000 Hz. Civarindaki seslere
karsidir. Konusma frekansindaki sesler (200-500 Hz) için herhangi bir duyarlilik kaybi söz konusu
olmadigindan, kisi. isitme yetersizliginin farkinda degildir. Kisinin bu durumu erken fark edilir ve
gürültüsüz bir ise nakledilirse isitme kaybi duraklar.
ikinci Asama: Bu asamada, odiyometri ölçümlerinde. zararin giderek ilerledigi ve konusma
frekanslarina dogru yayildigi görülür. Kisi normal konusmayi algilamakta güçlük çekmemesine ragmen
3 metre uzakliktaki fisiltilari güçlükle duya:bilir. Zaman içinde fisiltilari da a!gilayamamaY'a baslar. Bu
devre 2-3 yildan 10-15 yila kadar sürer.
24
-.... __•.•• ~e_."GÜRÜLTÜNÜN SlNlFLANDlRILMASI VE GÜRÜLTÜ KA YNAGl
Gürültüyü, frekans dagilimina ve ses düzeyinin zamanla degismesine göre iki farkli sekilde sinif1andirabiliriz. -=-
Frekans dagilimina göre gürültü, dar ve genis bant gürültü; sesin zaman içinde degisip degismemesine göre de
kararli ve kararsiz gürültü olarak sinif1andirabiliriz.
Dar bant gürültüde, gürültüyü olusturan an seslerin frekanslan belli bir frekans bandinda toplanmistir.
GenIs bant gürültüde ise ari seslerin frekanslari genis bir araliga yayilmistir. Bu tür gürültülerde, her frekanstab
katki payinin, yaklasik olarak, ayni oldugu gürültülere beyaz gürültü denir.
Zaman içinde gürültü düzeyi degismeyen gürültüler kararli gürültü, zamana bagli olarak azalip çogalan ya da kesilip tekrar baslayan gürültüler de kararsiz gürültüdür. Kararsiz gürültüler, kararli gürültülere kiyasla daha _ =
t::--.
çok rahatsizlik hissi yaratirlar. ~----=
Genelde, her gürültü için bir gürültü kaynagi söz konusudur. Fakat bazi gürültü kaynaklari oldukça yaygindir. c,~-
Bunlarin en yaygin olani da trafik gürültüsüdür. Sonra ofis ve fabrika gürültüleri gelir. Trafik gürültüsü, bu -~
gürültüye neden olan araç tipine, araçlarin hizlanna, trafik yogunluguna, yoldan olan yanal uzakliga ve hatta araçlarin eski ya da yeni olmalarina bagli olarak degisir.
Çevremizde duyabilecegimiz bazi seslerin dB(A) degerleri
ÖRNEK SESLER
dB(A) DEdERI
JET uçAdi
140
AdRI ESIdI
130
HAVALi TABANCA
120
BASINÇU HAVA TABANCASI
110
MOTOsIKLET
100
MATBAA _
90
BÜYÜK SEHIR TRAFIdI
80
BAdIRARAK KONUSMA
70
YÜKSEK SESLE KONUSMA
60
NORMAL SESLE KONUSMA
50
ALÇAK SESLE KONUSMA
40
SAA T-4'lKlRTISl
-
30
-
KAYIT STÜDYOSU
20
YAPRAK HISIRTISI
10
DUYMAESIdI
O
C-==
C~
C~
f~
f~
(~
-
1--
r_~
to- •.~
------
Trafik gürültüsü ~
!rasit
Hiz (km/saat)
Yanal uzaklikem) Ses düzeyi (dB)
~ton:~b~~~ o _ o_o 00 __
~q:ooo _: . . -_ ..~ ..
6
--..-
00 o. 74-84
.-.' --- -
00
;Motosiklet
60
7
-
81-98
-
Agir kamyon
50
6
85-97
tframvay 183-90
t o.~-
-----
-
Trafik Yogunlugu
6 metre 30 metre 120 metre
100
73-77
58-63
46-51
LO
63-68
49-53 38-42
1
55-59
41-46
29-33
Farkli Trafik Yogunluklarinda ve Farkli Yanal Uzakliklarda dB olarak Trafik Gürültüsü
t~.c..
.......-
r-~
........-
r-=
----;--":)
Tirrnanma
:160 egim 11.5 m/dak. Hiz
Yü ksüz
QO kg
'50 kg
8.3
io.5
16.0
5.2
y". "_ .•.,_ ..,'. '~_'_h_'"" ••?_ ~''''''''''~Vh_'
Bisiklet sürme iI6 km/s hiz
•••••••. " ." •• 0 'o. o'" , •.••••.• 0' ••••••••••• 1_ .•..... ~._ _.." .
:~e k~~l.~, ... ~.~ii.~~~ .. _o._ •..••• _..~.~,~~_~~.~~~~?'.._~:_.~.~~~::.~~.~ ....; ... _~ .. ~ ..
is Türü ~sKosuÜari . ··oo •• " • :f(~al/dak
~,_ ~- __ ,."~,~~~""",,,,,,,,,,,,~.w_'~'~"~''''''~'_~~''''''''_'''_'''''''''A'''''''''.'''''~ •••.... ,"""'~,~.~,~ .... __ ,-o .. _,o .~.- ... _~ .. ~_~-..-._~=.· ..•• ~~·_~ __ r. '~__ T'-~~_~~~":'''''''-'''''~'-_' ·'._r,_y ~-,·,·wrY_:.-. ~'''-'M_-~~'_m'·~~~_'.·'· ~
:Kürekle çalisma no kürek/dak :
. iFirtatma yüksekligi L.O m 7.8
, jFirtatma yüksekligi L.5m i 9.0
~~===!~~="j2t=~==j
;Ev islen !Hafif temizlik, utu i 2.0-3.0 t
~cli~~;----~~~~~~~~~·e t;p;~g~L~~~O~~-t~:~~~:~ ~.~-~ ~
, J ; ...•. ._ i
Enerji Gereksinimleri
insanlarin yaptigi isler hafif, orta ve agir isler olmak üzere üç kismaayrilir. Bu siniflamayi yaparken fiziki
anlamda isyükü ve metabolik olarak karsiligini gözönüne almak gerekir.
24 saat içinde insanin gereksinim düydugu enerji;'
8 saat uyku (70 kcal!saat) 560 kcal!8 saat
8 saat serbest (140 kcal/saat) 1120 kcal/8 saat
8 saat isbasi (214 kcal/saat) 1712 kcal/8 saat
Toplam 3392 kcal!gün
H~r insanin istirahat durumJJnda. temel enerji ihtiyacini!1-teorik bir sekilde i.5 kcal oldugu kabul edilerek. - -
dinlenme süresinin her dakikasinda da yaklasik olarak 3.5 kcal rezervenerjinin depolanacagi kabul edilebilir.
Dinlenme aralarinin tespit edilmesi sorunu bundan dolayi ergonomik açidan çok önemlidir. Asiri is yükü
sonucu olusan yorgunlugun is kazalarini arttirdigi ve is hevesini azalttigi gerçegi dikkate alinirsa, is veriminin
ve is düzeninin optimizasyonu konularinin asiri is yükünden yorgunlugu ya da monoton islerden olusan
bezginligi çalisanlarin isten sogumalarinin basinda gelmektedir.
insan makina sisteminin insanca olmasi gerekir. Büro hizmetlerinde çalisan insanin gelirini 2500 kcal/gün dür.
Orman isinde çalisan insanin enerji gereksinimi 3700 kcal/gün dür.
• Esas enerji (EE): Hiçbir is yapmadan uzanmis yatan bir insanin biyolojik ihtiyaçlarim karsilamak için
gerekii olan enerjidir.
• Serbest zaman enerjisi (SZE): Günlük yasantida zorunlu olan hareketlerin yapilmasi için gerekli olan
enerjidir. Yetiskin erkeklerde 600 kcal/gün. bayanlarda 500 kcal/gün dür.
• Is enerjisi (ZE): Bir kimsenin bir isi yapabilmesi için belirtilen bu enerjilere ilave olarak ihtiyaç duydugu
enerjidir. Bu enerji de isin türüne göre degisir.
19Isin Türü
Islerin Enerji Gereksinimleri
Gerekli Is Enerj isi
Miktari (kcallgün)
Hafif isler
1000 den az
Orta agirlikta isler
1000-1600
Agir isler
1600-2000
Çok agir isler
2000-3000
Toplam enerji (TE)
TE=EE+SZE+IE (kcallgün)
vARDIY A ÇALISMALARI VE BU ÇALISMALAR IçIN SÜRELERIN BELIRLENMESI
Insanlarin fizyolojik fonksiyo_nlari günün 2-4 saati içinde ritmi k degIsiklikler gösterir. Günlük ritim olarak ~
bilinen fonksiyonel aktivite degisikliklerine göre sabah saat 4 civarinda vücut 1S1sien dlisük düzeye iner. Buna~~=
bagli olarak vücudun diger fonksiyonlari da yavaslar. Aksam 20.00 civarinda en yüksek düzeye erisilen .. .--=
fonksiyonlarda bir düsüs baslar. _~
~~-
21 is
--T:i- . +---ri
i -.!-.. -t· - -37"~:i
:J=:-- - -- --.-
. - -
.
l.- i - . -----t .. -
- -. ----y- .- \ • ~ .ii -- - "
: ; "\ III
•••••••• n •• +--_
12
# , ••
-, .
Vardiya Çalisma Sürelerinin Seçilmesi i __ ~
• Bazi ürün veya hizmetlerin elde edilmesi için, 24 saat çalisma gerekli olabilir. Bir insan günde 24 saat
çalisamayacagina göre. vardiya sisteminin uygulanmasi düsünülür. ' ,.--
20••.. \
"'-\
ÇEVRE FAKTÖRLERI
i. Aydinlatma
2.Duyma
3 .Hava Kosullari
4. Titresim
5. Zararli Maddeler
_____________ ~ ~ ~ ~ o __ .n .~_._._~ .,, __ • 0_'
_________ . .._ - .. ~ - ~ ~ ~ ._. ~ o.· ~ . ~ ~_-
__ i
Görme Konforunun Temel Kosullari
Çalisma esnasinda, hassas görmenin önemli oldugu ve uzun bir süre
devam etmenin gerekli oldugu durumlarda göritie konforuna iliskin
kosullara özen göstermek gerekir. Aydinlatma kosullari, yalnizca
çalisanlarin yaptiklari isleri dogru. görmelerini ,saglamakla kalmamali,
ayrica çalismalari esnasinda, yorgunluk duyrtialari da önlenmelidir.
Bunun için, görme konforuna iliskin temel kosullar su sekilde
siralanabilir
• Yapilan is kolaylikla seçilebilmelidir.
• Isik kaynaklari göz kamasmasina neden olmamalidir.
• Asiri gölgeler yok edilmelidir.
• Duvarlar, tavanlar ve mekandaki büyük €syalar ,asik t~~
boyaninalidir.
• Aydinlatma düzeni iyi çalismalidir.
Isyerlerinde Yapay AydInlatma Projelerinde
Gözönüne Alinma·si Gereken Hususlar
• Isyerleri standartlarda belirtilen hususlara uygun aydinlatilmalidir.
• Bazi islerde görmeyi kolaylastirici veya iyilestirici özel düzenlemeler
gerekebilir.
ff En ekonomik ve en uygun isik kaynagi seçilmelidir.
• Kullanilan lambaliklarin, lambayi tamamen örtecek böylece göz
kamasmasina neden olmayacak tütde olmasina özen gösterilmelidir. .
~ ~---~----~--~-
,.•.... fsyei1erinin'pYoJe-lendirilffieslna~renKem:dü-ç-ök önemlldir::'Duvarlarin;,
tavanin açik renge boyanmasi tavsiye edilir .
.• Isikliklar devamli bakim için uygilli oliiialidir.
• Kullaiiilan armatürler güvenli Ve st'anthüililra uygun olmalHllr.
• Çalisanlarin aydinlatrtia sistemiIlden sikayet'Yen' 'ôllii~mijH~it.Lambalarin Seçimi
1.Akkor Lamba
Kullanma kolayliklari ve satin alma maliyetlerinin düsüklügü nedeniyle
bu tür lambalar çok kullanilmaktadir. Ancak akkor lambalarin
kullanma ömrü çok kisa ve isik etkenligi (lümen/watt) çok
düsüktür.Akkor lambalar asagidaki kosullar için uygundurlar:
• Yapayaydinlatmaya ara sira basvuruiuyorsa, .
• Aydinlatilacak yer küçükse,
• Çok güçlü bir aydinlatma gerek:llyse, bü mr la:mibl:itanh
kullanilmasi yararli olur.
2.Floresan Lamba
i~···~
~
fe=.
f-~
~
r ---
t-_
f----
-~
t-
- .......,--
Bu tür lambalarin isik etkenligi yüksek ve kullanilma ömürleri uzundur. ~...__
Floresan lambalar, özellikle genel aydinlatma için uygundurlar. Ancak f'~-
bu lambalann renk verimi düsüktür. Floresan ~ambalarla aydinlatilmis t:-~
bir odada renkleri birbirinden ayirthak oldukça zordur. Bununla 'C-~-
~
beraber özel durumlarda kullanilabilecek renk verimi yüksek floresan ,__
-----
lambalar da vardir. Yalniz bu özel floresan lambalarin iSik etkenligi, __
r·--~
~
..----::-:(lTger·iio:rrnal~~-fipleraen-=- di.isüktü.f;'===F16tes-a.n~ -lamoalar:.::.:aSagidaki:·~=~=:----=-- _ =
['--'
durumlarda uygundurlar:
• Yapayaydinlatma tüm gün için gerekliyse,
• Uzun tipli lambaya gereksinme varsa,
• Renk ayrimi özellikle önemliyse.
,,~~
-~
t"'~
--.,-'"::)
3.Civa B uharli Lamba
~
Boyutlari küçük olan bu tip lambalar, floresan lambalara yakin isik etkinligi
saglarlar. Civa buharli lambalarin büyük güçlü çesitleri vardir. Bu tür
lambalann renk düzelticisi bulunan tipleri de vardir. Bu tipler iyi bir renk
ayrimi saglarhir.Büyük boyutlu, yüksek tavanli odalari aydinlatmak için
çok güçlü lambalara gereksinme vardir. Böyle odalari aydinlatmak i.çin
renk düzelticisi bulunan, iyi dagitilmis, az sayida, güçlü civa buhar li
lamba kullanmak bakim masraflarini da bir hayli azaltacaktir. Asagidaki
kosullarda civa buharli lambalarin kullanilmasi uygundur:
• Yüksek tavanli ve büyük boyutlu odalari DülüIiEiii isyerlerinde,
•• Dis aydinlatmada.
88
\'
'Isikliklarin Seçimi
89
i.
:{-
Genel aydinlatmada gqz kamasmasi yapmayan ve isinlarin bir kisminin
tavan ve duvarlarin üst kismina veren isikliklar kullanilmalidir. Yatay
dogrultudaki veya yataya çok yakin dogrultudaki isinlar, göz
kamasmasina yol açar. Bu dlJ11Jmlarda, lambalarin maskeleninesi
gerekir. Isinlarinin bir kismini asagiya, bir kismini yukanya dogru
vereri isikliklarla yapilan aydinlatma ii;enellikle optimal konfoI1l saglar.'
• Üstten delikli isikliklar
• Tamamen kapali isikliklar
"'~ __ ""_'_o " •••• 'o. •.•• Paralum isikliklar
", ".~- --- -
·"cm---- ,._._._.~ .. _ .. ' , .__ ..~ "_.~ .. ' , =-.-=~_=_~_-.= .._~: ..===-__=__=.==_=_=___=_:==.~~~ _
• Karisik aydinlatma için isikliklar
• Çiplak floresan lamba isikliklari
• Gömülü isikliklar
• Isikli tavanlar ve paralÜIDlerle donatilmis tavanlar
• Dolayli aydinlatma için isikliklar
• Yöresel aydinlatmada kullanilan isikliklar~c ~$~~iS:in fiziki etkileri incelenirken iki teriinden faydalanilir.
Birincisi seslerin frekanslarini belirleinekte kullanilan
Hertz, ikincisi sesin siddetini belirleinekte kullanilan
. DesibeL.
• Frekans; ses dalgaiçinnm saniyedeki titresim sayisidir.
• Desibel; ses siddetinin ölçüsÜdür.
• Ses dalgalarinin frekans i düsÜk oldugu zaU1an kulakta
kalin bir ses uyarimi i~eyclana gelir. Frekans arttikça ses
algilamasi tizlesir. Frekans azaldikça ses kahnlasir.
Frekans yükseldikçe ses tizlesir. 90
~ -~
,"",,--
------------ .:--=:
Çevremizde DuydugulTIUZSeslerin Desibel
Olarak Siddetleri
Çesitli Sesler
Otomatik torna çalisinasi
Daktilo tikirtisi
Hizla kapinin kapaninasi
Bagirarak konusina
.. - - _._ .._--~--_._~_.--._._-_.- -,~- .._ ..•_.- -- ---_.-- -- .. _.__ ._------ ... --
--------- Rady-ü-sesi --------------
Nonnal sesle konusn1a
Alçak sesle konusma
Saat tikirtisi
Sayfa hisirtisi
Yaprak
Duyn1a esigi
Ses Siddeti (db)
100
90
80
70
~ '---~----' - ..--.-------.-- ....-- - ---,,--_._,._------ ------.-----
- _u •• --ö-Cr------ .-. ------ .. --- ... -
50
40
30
20
10
O
,f'---~
--!i i Ii i
i, i
i': i
, i
'i i
'ii
LLL
'i i : i
", i
, ,
:1 i 'i :
,
f i
' i
i i !i i ii i
i LI
" i
,i i
i ,
i' I'
LI' , I'
1'1
rji
i'
i !
i II ~ i ~ i
i
!
i i
i i
ii
i_i
i
i i
1...;..1
i ,
_J
i !
J
~)
/ ,~)..J
i
i , i
'1,
;'~f)
:,,'!I-. - .•
~ ~
/
--""
,~
czi
(1l, -<
p)
in
(1l
..-
(Jq
CJ
p)
-
..- p;-
(Jq
S
;::
~
~
~'
ci
~ c:
p) ;::
~
p)
v.i
i:::
..-
::i
- '"i
~
(1l
c: ::i ~
v.i ..-
S
_.
p)
8
;::
..v;i
o.-
--
(1l
(1l
2.
o
;;1
~
t:i ::i
(1l
::r
c: LIJ
vi
p)
ri'
N
(1l
(1l UJ
~
(1l
v.i
UJ
N
@'~
~
o
5-
~
-.
~
(1)
~
'<
o.-
~
~
o
(1)
p'
::;
(JQ<
::i ::i
p)
c
-
LIJ
2-
<
~
(1)
p)
c
~ i-i
(Jq< p)
~
C
ri'
:::i
~ czi
p)
p)
(1)
c
o.-
i:i5
:::i
(1)
i-i
tn
~
9-
~
<
ce<
~ c:
(li
~ , ...•.
v.i
c:
p) (1)
:::i
<
v.i
v.i ,
""
p)
~ (1)
ro
v.i
cr'
"'1
:=.
p) 8
:-ci
o.-
~
p:i czi
§.
-en
(1) p)
p)
(1)
~-
v.i
v.i
-. ::j
:-ci ::;
O.-P)
~
(D, ::;;
o.-
p)
~i
p)
-:
(Jq< --
o:
8
-. -0
C:: i'
-en
ro
-. :::::>
~i
(1)
-en
::; i
(;!
:::i
m
OJ
::;1:
si
v.i
-
-i
2
::ji .. >- (1)1
::j
::;
i
m
czi!
v.i
(Jq
C:I ~
c:
•• i
o
'"i
~i :::i
c::
~~
;::;:-
i i
-0'
c:
(ll
o
:?
ce~
p:i
c:
.. i
>-
::;
p:i
'o
(li
(ll
~
N
LIJ
çEsITLI GÜRÜLTÜ DÜZEYLERINDE KALABILME
SÜRELERI
Gürültünün Siddeti dB (A)
Süre (Günde)
90
8 saat
91
6 saat 24 dk
92
5 saat
!
!
93
-4 saat
;
i
94
3.saat 12,dk
i
\
95
2 saat 32 dk
i
96
2 saat i
!
97
1 saat 36 dk
i
98
1 saat 16 dk
,
99
1 saat
!
i
,j
100 48 dk
i
i
38 dk
i
101 i
102
30 dk
i
!
103 24 dk
i
i i
i
104 19 dk
i
;
105 LSdk i
i
i
106
12 dk
i
!
!
107 10 dk
i
108 8 dk
i
i
i
109
6 dk
i
i
110
5 dk
i
III
4 dk
112
3 dk
i
i
113
2 dk 24 sn
i
114
1 dk 55 sn
i
i
115
i dk 30 sn
!
i
TSE 2607'den alinmistir.Sesler Ye Ölçülmesi
• OilrUltü düzeyini belirlemede iki teknik teriin kullanilir.
Birincisi, seslerin frekansini belirlemeçle kullanilan Hertz
(Hz) dir. Normal bir konusmada meydana gelen seslerin
frekans araligi 150-4000 Hertz (Hz) arasindadir. Ikincisi
D~~;ib~l (dB)dir. Desibe!, in~anin ses siddeti algilamasini
S:~;~:t~J.:~n uluslararasi stand.art bir ölçü biriinidir. Diger bir
d~yis'l~ Desibel, seslerin yeginlik ölçüsüdür.
• Seslerin desibel degerlerinin ,artmasiyla, ses siddeti etkisi de
logaritmik olarak artar. Desibe! merdiveni 10' ar desibellik
aralarla yükseldiginde, sesin yeginligi de 10 iuisline çikar.
93
Birden fazla gürültükaynaginin oldugu "durumlarda
gözönÜne alinmasi gerekenler;
• Ayni miktarda gürültü Üreten iki ses kaynagi, ses düzeyini 3 dB
Qraninda arttirirlar.
• Ses, aralarinda 6 dB 'lik fark bulunan iki ayri ses kaynagindan
geliyorsa, ses düzeyi, gürültünUn daha fa~la oldugu kaynagin sesinjn
______ 'n __ m'_" 'ldBuzerfiiiiçikar.----- "m_ "', -------------
• "iki kaynak arasindaki fark 20 dB 'nin üzerinde Ise, az gÜrültÜ üreten
kaynak ses dÜzeyIni etleHemez.
Insanlar max. 85 desibel sese dayanabilir.
94
•.. -
--
"----
I!'\,"---,-
-----
iC~~
"---
L_~
tc~~
~
",----::
~
[~
--.;ç
t"--:;
.~
f'~
~
~
~
~
---OiILiiii;
...-i
~
ir
--iGürültünün Etkileri
- ..••..... ,~
~
,
~.
,
~
1.Isitrne. Organina Zararli Etkiler: 85 dB 'nin üzerindeki gürültülere martiz; kalan
kisilerd~ sagirlik meydana gelir. GÜrüitÜ nedeniyle iç kulaktaki sinir hücrelerinin
zarar görmesinden dolayi kisilerde agir isitmeden, sagirliga kadar varan arizalar . .
. meydana 'gelir .. GU~ültü dolayisiyla· meydana gelen sagii"lik, isitme ka~binin
basl~ngicinda belli frekans araliginda fonksiyon azalmasi biçiminde
. görUiebildi~indeni etkin olarak önlenebilir.
Kisilerin ilk aklina gelen gürliltü düzeyi, kulak zarini patlatabilecek yeginlikte ani ve çok
özel ses düzeyidir. Oysa isitme kayiplari, dogal sayilan seslerin uzun sÜreli etkisi ile
ve yavasyavas olusur. GürtUtünün zararli etkisi kulak zarll1da bir zedelenl11eseklinde
olmaz. Devamli gürültü olan bir ortamda zedelenen' kisimlar, iç kulaktaki, ses
dalgalarini sinirsel uyanlara çeviren çok hassas yapili algi organlaridir. Böyle bir
isitme kaybi, genellikle gürültüye maruz kalan kisi tarafindan kolay farkedilmez.
Bunun nedeni, kayiplarin çok uzun sürede olÜsmasidir. Bu nedenle sagirlik kisinin
yas,lilik döneminde da~a fazla görülür. 95
i.isitme Organina Zararli Etkiler
_~}!~,i ;,".,:~;;,:i;'~~·;;Fii;';;iL;"';'LJ.':":'';';; ..•--, ":~!$f\~:,.~f":' ,·'i;';,
-"tL
~tt
~.-
.;,••, .,',0;," ,_ .. , . .' ..0;, ••.• , .• - ~ .-" ••.•. "
~-
- "\
.,
GUrültüden olusan sagirlik hallerinde, normal konusma düzeyindeki sesleri
. algilama yeterli görUn~e bile, genellikle düsük desibel degeri olan hafif
seslerin algilanmasi zQrlasil'.Ayni zamanda, konusulanlari yanhs anlama gibi
algi zorluklari da Qrtaya çikar.
Uzun yillar gUruitülUortamlarda çalisan kisilerin daha çok 4000 Hz frekans bandi
_~ ~ci~ri~~i~:~~~ol~u~~frekan~~~n~~~~~~~~====:=~ ~ _
. duyarli oldugu ve en çok isitme kaybi görülen ses bantlaridir. Seslerin frekans
gruplarina göre ayrilan oktav bantlarinin, zai~arliolabildigi ses yeginligi
farklidir. Örnegin; 1500 Hz. ve bunun altindaki frekanslarda .ses yeginligi 80
dB Uzerinde oldugu zaman zararli olmaktadir. Buna karsin 8000 Hz.
frekanslarda 78 dB yeginlik zararli etki yapar.
962. VejetatifEtkiler
Gürültüye karsi insanin vejetatif sinir sistemi tepki verir. Bu
tepkileri su sekilde özetleyebiliriz;
• I(an damarlarinin daralmasi
• Kan bilesiminde degisiklikler
• Kalp atis hacininde azalma
• Göz bebekJetliiiii büyüinesi
• Metabolizinanin yÜkleninesi
97
3.Psisik Etkiler
..•.. ";"~-
~~
---i;.
~~
----..--
r---=---
~-
Enformasyon algilaina ve onlari isleine sirasinda gürü1tüye
maruz kalan kisinin performansida olun1suz yönde
etkilenir. Ayni sekilde büyük dilde at gerektiren isler de
yapilirken, gürültüye maruz kalindigi takdirde, perforn1ans
. ._... ..::::_c!-.,!::_hf·!~l~::9-J.i§Qs!~:~=Q!§..~_~ls.t!~--==::::...: _::...:::::::::-=-- ... ::::.::...::::::: .. :.: :.::::::_.::=:.:..: . ... __ .... :::.::::::.: :.: ..
98
~.-=-- \
\ .
~
-- i
~i
4~Gürültüye Karsi Önleniler
Gürültüde:ii korunma önlemleri tesis kurulma asamasindayken
düsünülmelidh\ Fazla gürültülü olmayan makinalarin seçilmesine
önem veri1m.@lidir. GÜrültüyle savas üç sekilde yapilmalidir;
• GtWültü kaynagindan yok edilmeli,
• GtirültUn.ün yayilmasi önlenmeli,
• Gih'Ultünün insana zarar vermesi önlenmelidir.
Gürültüyü önlemede en etkin yol, gürültüyü kaynaktan kesmektir.
GÜrültüye neden olan makina ve sistemlere susturucu yaklasimi,
eskimis olan parçalarin yenilenmesi, bakim. ve yaglama islemlerinin
düzenli olarak yapilmasi gerekir. Gürül1üye peden olan makinalarin ses
emici örtülerle örtülmeside bir çözÜm yoludur.. GÜrüitülÜ.çalisan kisim
ayrilabiliyorsa, ayrilmali ve araya ses geçirmeyen duvar örülmelidir. 99
Gürültüye ](arsi Alinmasi Gereken Önlemler
100
,
......
---...•--------------"...,,,.,,.-------------...,.,-----------------.--~~.~_._-- ---LO i
Fabrika içindeki gürültÜyü önleme çareleri olarak, döseme ve quvctrlarin
ses einici malzeme ile örtülmesi dÜsÜnÜlÜr. TÜm bu önlemlere ra,gl)1en
aza1tilamiyorsa, bu durumda kisisel önlemler· alinmalidir. Kisisel
önlemlerin basinda da kulak tikaçlarinin kullanilmasi gelir. Genellikle
'çalisanlar bunlari kullanmak istemezler. Öncelikle kisilere kulak
. tikaçlariniri faydalari anlatilmali,ve gÜrültÜnÜnzararlari beliiiilmelidir.
Kulak tikacinin kirli, kulak kanalina uymamis ve sert olmasi gibi
sakincalarin giderilmis olmasi gerekmektedir.
Çalisanlarin dÜzenli olarak isitme testlerinden geçirilmesi gerekir. BII
muayenelere "odiyometrik muayene" adi verilmektedir. Isitme kayip
düzeyleri, kisiden kisiye degistiginden, çalisma yerleri degistirilerek,
kisiler belli dÜzeyde isitme kayiplarindan korunabilirler.
HA VA KOSULLARI
insan ortamdaki havadan etkilenir. Bu nedenle öncelikle insan
vücudu ve çevre arasindaki iliski incelenmelidir.
insan Vücudu ve Çevre Arasindaki iliski
• Vücut sicakligi 36-37 °Cdir. Bu sicaklik + 1.5 arasinda
oynadiginda insan vücudunda rahatsizliklar ortaya çikar. 1.5
oc artis,3 KJ enerji yayilmasini dogurur. Bu da vücutta isi
yigilmasina neden olur. Insan vücudu bu isi dengesine karsi
önlemler alir. Kaslarda olusan sicaklik artimi fazla
rahatsizliklar ortaya çikarmaz ama organlarda bazi
_d_nl§ hats i:~JL~1~L91I.J3 ur~ ._n_._n. u n_umun u _
u--_.~uisiiieti mrartt IkçauKaTp-aIisi-hl-z] a-rÜr:: _m. n . ._u. . .. __ ._u .
• Enerji tüketiminin bir yolu terlemedir. Vücutta terlemeyle tuz
atildigindan vücutta dengesizlik olur ve çalisan insanlarda is
yapabilme kabiliyeti azalir.
• insanlar, beden iç isisinda degisikliklere neden olabilecek,
isyeri, genel çevre ya da iklim degisikliklerine pek dayanikli
degildirler.
102-a
I-..ii" ~
....•••......""-
,..........--"i
• insan vücudunun belli bir iç isisi vardir. Ortam stresieri karsisinda bu iç
isiyi koruyabilecek bir dizi organik reaksiyonlar vardir. Bunlari 4 madde
altinda toplayabiliriz.
1 .Konveksiyon Yoluyla; Çalisma ,ortamindaki beden iç isisindan yüksek isi,
iletim yolu ile dokulara geçebilir. Buna "Konveksiyon" adi verilir.
2.Radyasyon; Aralarinda sicaklik farki bulunan iki cisim arasinda i1etici bir
ortama gerek olmadan meydana g~len isi alisverisidir. Radyasyon yüzey
sicakligi ve büyüklügüne baglidir. Insanin havaya yaydigi radyasyon
günde 4200-6300 kJ olarak belirlenmistir
3.Kondiksiypn Y oluy la; Vücudun temas ettigi cisimlere isi aktarmasi
yoluyla olur.
4.Buharlasma (Evaporasyon); Insanlarin deri üzerindeki isi stresine bagli ter
salgisi buharlasirsa buna "Evaporasyon" adi verilir. Deriyi sogutarak
beden iç isisinin dengelenmesine yardimci olur. Beden iç isisi azaldigi
takdirde, enerji gereksinimi artar.
Bir isyerinde rahat bir çalisma ortami için havanin üç önemli faktörüne dikkat
etmek gereklidir. Bu üç önemli faktör;
• Hava sicakligi
• Havan in nemi
• Havanin akim hizidir.
102-b
insan vücudunun isi kaybi ve artan ortam isisi kosullarinda görülen degisiklikler
Ortam Isisi (OC)
iav i: Z~
;~i- KOHVEKSI
RADYASYON:-
EVAPORASYOlll~
Ortam IS1-61 (OF)
-\ 102-cHava Sicakligi
Yapilan deneyler su sonucu ortaya çikarmistir. Sicaklik 37 oC'
yi geçince isçi performansi düsmekte, kaza orani artmaktadir.
Kaza oraninin minimum verimin optimum olmasi için sicaklik
18.3 oC olmalidir.
Çalisma sekillerine göre de ortam sicakliklari söyle siralanabilir.
• Çogunlukla oturarak yapilan çalismalarda 19°C
• Çogunlukla ayakta yapilan çalismalarda 17 o C
• Agir kassal çalismalarda 12-14 ° C
• Büro çalismalarda 20-22 ° C
• Hizmet sektöründe 19 ° C
Hava sicakligi konusu iki kisimda incelenmelidir.
• Sicakta çalisma
• Sogukta çalisma
103
Sicakta Çalisma
• Asiri sicakta çalismanin insan vücuduna etkisi açik olarak nabzin, vücut
sicakliginin ve terlemenin artmasi seklinde olur.
• Ortam isisinin fazla olmasindan dolayi, kalp atim sayisi, terleme düzeyi
artar, Sekilde terleme düzeyi, kalp atim sayisi ve vücut iç isisinin ortam
isisindaki degisime bagli olarak nasil degistigi gösterilmistir,
• Ortam isisina uyumun nasiloldugu açiklikla bilinmemektedir. Ortam isisina
uyum gösteren insanlar daha fazla terler, ter içindeki tuz yogunlugu azalir,
ter buharlasmasi ile deri isisi düser, kalp atim sayilari giderek normale döner
ve vücut isisi da belli bir düzeyi geçer.
• Sekilde Singleton'un Belding tarafindan hazirlanmis "Isi Stresinin
Etkileri"nden düzenleyerek hazirladigi etki zinciri görülmektedir. Etki zinciri
-- -- -isi--stresl'nl'n-e_t''-I'ler-j'nl·:-a('l_klamaya-::.ko- Jayli"-s-ag~JamJs-tl[._·_-~·_._----- --_m •••. _. •• • ••• __ '_ 'H •.. - --.--- " . _. """ ... __ . _ .. __ '_ .i"\: , _' _y . . .._ .. 1\:_ ... __ .. _ , __•.__. .__ ... _. _. __..u_. ,_, • n. __
• Ayrica, sicakta çalisma sonucunda, deri zarar görür ve tuz eksikliginden
dolayi tükenme hissi, sicaktan bayginlik veya sicak çarpmasi gibi
rahatsizliklar meydana gelir.
• Sicak ortama belli bir zaman sonra uyum saglanabilir. Fakat hafta sonu
tatilierinin dönümünde bile, kisi yeniden bir uyum devresi geçirir, Sicak
ortamdan 1-3 hafta uzak kaldiginda ise, iklim kosullarina uyum saglamamis
kisilerin ortalama degerlerine tekrar döner.
104
.- --------------- -,----------------- -------------------
-
!:'"""
,.-
C';=-
~
r---"=-
..-:-:-----
c-=
J ".~--
~
f-~·---_·
-~
r-- ..._uC
~
i··-·· ...••.. ~';',-'
-~
r~~
~-
-------Ortam isisi stresinin ölçülebilir etkileri
STRESi ORTAM TSISr.
Rahat Or.t_ Az
-----
O!""ta YUkse.k ok YUk_
/
./
-
Te.l"cmc
Dti7eyi
----
----- --~ .. ---;;-
---------- VUcub' ·iç
TSi.S1
t
Stres
Düzeyini
Ö1çme
Ynkl<:1simi
St:res
etkisi
so? 1<0
nusu de
gildi,.
Xi;;isel
görü'j
j"Raha.t li kit
8u bölgede terle.e
ile sivi kaybi giderek
~rtar. nabiz ve özeili~
le vücut iç is,s1ndaki
degisiklikler yava~tir.
Kalp ati,"
sayi.si ·"e
iç isi
I-ni1a
yükselir
1\alp a1:i.
sayisi ve
vücut ;'7
isisi
105
IsI stresinin etkileri
Or ta.
i si s i stresi
slc.A.~iAli
p i Tt iict i;.;
lictii ve
y;iyil.~
ro i'":i e
151 'ayt"
arl~r
Orta. isisi ,o~ LU~$~~
ise vücut i~i yayawa7 ve
!SI al.aya baslar
..
ii:h:'lIt
;:r t ~~
i' .• L!iii i!ii 1 nrta
1,jf''t J. ~dr:r-
106
..
i·uct.~ &31~l v,-' tGii: "'i:~~!
iii"~s;yll"l.lrinio dcnqc~;
• b07ul~r
Si CA!:;
ç AlU' ii AS tSogukta Çalisma
• Soguk is ortamina ait problemler, asiri iSi stresi
ortamindaki stresierden daha kolay halledilebilir.
Vücut isisinin sinirli ölçülerde düsüsüne, organizma
uzun süre dayanabilir. Sürekli soguk ortamda çalisan
kisiye uygun giysilerin saglanmasiyla, kisi soguk
etkisinden korunabilir. Ancak, el ve ayak parmaklarini,
burun ve kulaklari soguktan korumak oldukça güçtür.
Sogukta çalismak, kisinin beslenme ve enerji
gereksinimini arttirir.
• Soguk ortamda çalisan kiside asagidaki hususlar
görülür;
· Soguk alginligi,
· Vücudun belirli yerlerinin donmasi,
· Soguk yanigi,
· Gözlem ve tepki yeteneginin azalmasi.
107-a
Soguk ortam stresinin etkileri
..• \... '--
~'----
t:"'~'---
~-
r-=
------
(-- -
l ---=--
'Soguk or.t a_
s.trr:s1
ls) kaybi aZ'alir
now""
'/.~
y"~ •• ,,.,,'~ z "j""....
i.s1...··ta'Kvi,.;si
.r' '_
,
i
r
i
!
uzuii OÖNE~
[,!';fLERi
',"'"
"
"" o••,.i d"
; .• k.ii at' i n
\, dili::il*esi
.•• Kaslarin'1si.
duz""yinin
dOs.es.;
G.d"
_ tOketiei
. arta'" '-o
DER [
- ÜRPERI'lE:s1
_ ,itRE"E
E-n'cÜ';ji ~-g-e_ri:M.:sint-. i"~.-ni:;.~_"_3i .
•etabofik düzeyin 5-1
eis.\i"c Ç:i.k:ar
r--~":"
107·b
~
Jirie!::.aboli::-.a
., :;k~~ 1ir.
VG'cut
~,,§ 1at'> .,.
\
\
Oe.r-i 1!l.1~i."<:h,
.koruyucu bir
doku olu;.ut""
t:-·· -
r--=:=~.
iklim Etkilerinden' Korunma Yollari
~~" .. '.; KOrluima önlemlerini'su sekilde gruplandirabiliriz.
~"':1'. ;'hilnsaoIi1iç.yaplsiylailgilrfizyolojik koruyucu önlemler:
---~-: '" :.;.i ,Sogukta ya :da:sic?ktaçalis'acak:isçI.lerin uygunluk incelemeleri
_~~)" : ';.:~' yapil,malidir.!:Nefes·(kan'do!asirril vebelirli digephastaliklari olan kimseler,
_ ~:i' " :·Ja~laveyadÜsÜk~kiiolu kisiler ve belirli yqsin üzerindekiler, iklim yüklenmesi
,.0:. 'yaltinda çahsmay'qpekuygÜn degildirler. Ise alinmada bu özelliklere dikkat
edilmelidir.
, , .. Çokrne,sfuba:bçm;ei!-eriisaglanarak orgqnizmanin su ve tuz dengesini
bozmamasina özen gösterilmelidir.
,':;, .2.Jf.of:,unma,:giysiferiyle koruyucu önlemler:
1 .
.. , ', ..Koruyucu giysilerin basinda;
1 ,'. -Koruyucu elbiseler,
~Basi ve yüzü koruyan araçlar gelir.
,',' :>":<. 8.og·ukta·çalismaktan' etkilenmeyi önlemek amaciyla, yüksek derecede
\ . > : yalitim özelHgi:olan is giysileri'kullanilsa da', el, ayak ve burunun soguktan
. korunmasi sorun yaratir.
,- . ,.,. Asirisicakta:'çali~madaise sunlar kui!anilmalidir;
- Yansitici is önlükleri
- .". ···.:..YüzeylerinlS'lm:minl,yansitan koruyucu giysiler.
.. :. Sicaktpn' korunmakiçin;:basinçhhava ile sogutma!i is giysileri veya genis
, ~~Ierine ~u:z;.Karbonik asi~kari '~o~aL):giysiler giyilmelidir. Soguktan
.Korunmak içinise, isitmasistemli giysiler kullanilmalidir.
-. \
3. Çalisma yerinde teknik koruyucu önlemler:
Sicak ya da sogugun isinimi önlenmelidir. Bunun
için sunlar yapilmalidir;
• Parlak metal yüzeyli koruyucu paravanalar
kullanmak,
• Zincir perdeler ve tel örgüler kullanmak,
• isiyi emen ya da yansitan özellikte cam
yüzeylerden yararlanmak,
__ ~=:::Binalari n bazi bölümlerinLyalitmak--;--,~=====,=====,u: =====,=_.::_:,:::.:un.,
4. is organizasyonundaki önlemler:
Mesai ve mala sürelerinin düzenlenmesi
gereklidir. Uygun mala zamanlari ve süreleri
hesaplanarak bulunmali ve uygulanmalidir.
108-bHavalandirma
• Asiri derecede az veya çok isi ve yetersiz havalandirma çalisanlarin
sagliginin bozulmasina ve verimin düsmesine sebep olur. Kapali is
yerlerindeki hava statik çalisan isçiler için saatte 6, hareketli islerde çalisan
isçiler için saatte 10 defa degistirilmelidir .
.• 15x4 metre ebatlarinda bir odada 600 m3 (600x6=3600 m3js)
.• Bir isyerinde çalisan her isçi için en az 11.5 m3 hava gereksinimi dikkate
alinmalidir. Hava akisinin mümkünse tek yönde olmasi düsünülmelidir.
.• Çalisilan hacimde devamli bulunan her isçi için, asgari hava hacmi su
sekilde belirlenmistir;
Çogunlukla oturarak yapilan islerde 12m3
Çogunlukla oturmadan yapilan islerde 15 m3
Agir bedensel çalismada 18m3
• isgörenler disinda baska kisilerde varsa, her fazla kisi için en az 10 m3 hava
hacmi gereklidir .
.• Hafif bedensel islerde 35 m3/saat orta agir islerde 50 m3/saat agir kassal
çalismalarda 60 m3/saat civarinda bir hava sirkülasyonu düsünülmelidir.
•. isyerlerinde gaz-buhar ve tozunda etkisi çevre kosullarinda dikkate
alinmalidir. Gaz ve zehirli buharlarin etkileri genellikle hemen görülürse de
özellikle alerji ya da akciger rahatsizliklarina yol açan birtakim tozlarin
zararlari uzun yillar maruz kalindiktan soma kendini gösterir. Yapilan
çalismalar meslek hastaliklarinin 0/070nin isyerlerindeki tozlardan meydana
geldigini saptamistir. Akla gelen ilk önlem bu tozlarin kaynagindan emilmesi
vE9lhiaske kullanilmasidir.
Havanin Nemliligi
lt Nemlilik, mevcut ortam isisi kosullarinda, isyeri havasinin
doymusluk düzeyine kadar getirecek su buhari degerine
(% 100 nemli) göre yüzde orani seklinde ifade edilir. Yüksek
düzeyde nemlilik, kapali yerde çalisan insanlarin, bogazlarinda
dolgunluk duygusu olusturur, ter buharlasmasi önemli derecede
azalir ve bir yapiskanlik hissi hissedilmeye baslar. Çok kuru
hava da burun içini, agiz boslugunu ve soluk yollarini kurutur ve
rahatsizlik verir. Bu nedenle nem degerinin uygun sinirda
tutulmasi gereklidir.
• Nem oraninin 0/030 altina düsmesi durumunda sicakligin da
artmasi halinde göz ve solunum yollarinda kuruma rahatsizligi
.QJ1ay.amçikmaktadlJ. u _
---_.~_.,"- ._-~-_._. __ ._-, .. -- .. - -.. - - ---- ... - _o. _ .•..• . - - - __ - __ .._~_. " - _.... __..• ,.. , ,__._._ .. ... .. _.•.•... ...__ '. _,_., .. __ •
Havanin Akim Hizi
o Hava akim hizi 0.5 mis civarinda olunca çalisanlarda sikayetler
ortaya çikmaktadir. 0.1 m/s lik hizlarda ortamin havasizligindan
sikayet edilmektedir. Yapilan incelemeler normal kosullarda
hava hizinin 0.15 mis oldugunu göstermistir.
110
i:~---
-----
t .-_
L~=-
r-'"'=
-----
r-"_
r~''''
-~
.....-=-
,-~
-~'ii- ' ,. 'i iJ'~ \ ~i i }o'i "/:~'lm~k~l1i;~it~m~1c1i ctr~t..l~tI;k1Jiiahan kisi
,~titr~'s,itri.e~ifuçiruz ;~~l~ir'
: l' 1'.'1"'.• " ;' ••. - . ,(' ~
'r°t" : {.i 's" "'I";4,dJ,I'"' "i d,'t '·'li"'~"
1 re" I'ID" 'en' ," o " t'· :.t~ 4 - ' ," " .'.: .. l,!' r U '.
, ; j.<\ ,':,'1 "Y~")'''''i'' 'I' "~'\~j"'"''
, ,j, ,
iDiiyU~ Q~f!q~t~~iI{d'~lKa.~lA~da;;; ~~g:/vi,' e'~riderrii ~r,gilClrha
. ;.. ~~'i?' \,':-!Y\':.j·j· " 'o,;,.;! ·:Il~·ll. (.Jr,\, i:' ,; -' . "L,!., _i: "r . i ' • "i:: ~~\.,:,;_.:
'"si.s.~~,~l~~~ri:~,~';!:içi ~,l~~ .. :~,~!~g~\q~~,~~i,~in~~;~. Q~~,itiin duyarli kil
d~~l'~:~~;f~~~,i/~~~~l ~1?}t9(~g~r)J~~11l~,~';:I.~~t Yy:' iist ~trc;lfkilcai dq111ar
agiü~l~~:'
zararfifi~;b>:-1dl1ici': etkH~f'meydan'a'! gelir. '
; .. : ; :- 'i f~' \' \".~ i 'r i i : ~." ~
ii i
illlI'r'e' Tiiit~r~lÜivvetli {ôldu"lilida;
l~l:fii.~:.i'.';'';i:~1"'"f.,r·:'':~N''-)::f~L,~.\t!I\'~:\~;W~; ~VIJ~~\f!;it"~f:i:, )i:.~,:~! ;,,~::,1'~·:"!'.J~!"~ll:l; ;1',,/'1· "
,:
112
-
.----
-
W-~
t:"" ~
r-_
r--=
~•
ERGONOMiK DEGERLENDiRMELER
ANKET ÖRNEGi
SORULAR
i, Isyeri düzenli, temiz ve bakimli midir?
2. Makina operatörlerininin isleri iyi tarif edilmis ve kendileri gerekli ön egitim~
den geçirilmis mi?
3. Insan-makina fonksiyonlarinin ayinminda, insan ve makina becerileri dikka
te ali nmis mi?
4. Makina operatörleri, makinalari ile/çalisirken ne gibi istem bilgilerine gerek
duyuyorlar?
5. Makina bu bilgileri ne tip göstergeler ile veriyor?
6. Görsel göstergelerin makinalar üzerinde yerlesimindeergoriomik arastirma
bulgulari gözetilmis mi?
7. Makinalarin kontrolunda kaç tip kontrol düzenegi kullanilirustir?
8. Kontrollarin kullanimi asin kuvvet gerektiriyor mu?
9. Kontrol düzenekleri mekanik ya da elektrik sistemler ile güçlendirilmis mi
dir?
i O. Gösterge - kontrol iliskilerine göre fonksiyonel ve ergonomik prensiplere uy
gun bir tasarim yapilmis mi?
11. Operatör!er ayakta mi çalisiyor? Oturabilirler mi?
12. Oturan operatörlerin oturma yerleri ergoIlOIl)ik tasarim temellerine uygun
mudur?
13. Masa, tezgMi ve makinalarin 'tasariminda STATIK ve DtNAMIK ANTORO
POMETRI prensipleri gÖzetilmis mi?
-i; asiri sert ve müda
::~ Jin, bitkin, yorgun
_I'l' kurum içi bir gö
::-~.lma saglayabilir.
'=~'\minizdeki tüm ça-
- --==-----..-
r15crekli görülüyorsa
-:-~ \yaparken', onlarin
- irteshis koymaya ve
- \
.:: , -\1i'illTIizda, stres ve
-.-._~- •.....
;ÖrUnlü vermektedir.
--T __ESLERDEN KO-
.ii~ çalisanlarin MO
. ~[iir düzeyde tutmayi
_c-:= c--\nislari nedeniyle,
i öneriler ile yaklas- -
- ~
::-;~.'ie destek verebil-
i.nlayis ve sabir gös
c- -j
\
-~34. Basinçla kazanlarin tehlikeleri gözetilerek. güvenli bölgelere yerlestirilmis
mi?
14. Isyerinde her türlü geçitler ve giris-çikis kapilarinda çalisanlarin rahatligi ve
boyutlan gözetilmis mi?
i 5. Isgörenlerin fizik is yükü ölçülerek degerlendiriliyor mu?
16. Agir fiziksel isler için yeterli dinlenme aralari düsünülmüs mü?
17. Monoton ve bezginlik yaratan isler varsa, bu tür yorgunluklara karsi ne gibi
ön!emler aliniyor?
18. Isyeni,de kadin isçi çalistiriliyor mu? .
19. Kadin isçilerin boyut. is yükü. mesai saatleri gibi özel sorunlan var mi?
20. Isyerindeki tasima, kaldirma ve yer degistirml! yöntemleri saglikli ve güvenli
~? i
21. Isgörenlerin çalisma alanlari, geçitler ve stok ~ah;i!ari açik bir sekilde belinil
mis ve isaretlenmis mi?
22. Makinalarin tehlikeli kisimlari ve transmisyon kayislan gibi kazalara neden
olabilecek bölümler koruyucular içine alinmis mi?
23. isyerinde de~amli ve periyodik bakim hizmetleri yeterli ve düzenli mi?
24. EI aletleri ve tezgfih üstündeki yardimci gereçler temiz, bakimli ve iyi isler
durumda tutuluyor mu?
25. Merdivenler. portatif merdiven!er ve iskeleler için yeterli güvenli önlemleri
~~~ ~ ' .
i
26. Mekanik kaldirici tasiyici!ar kullaniliyorsa yeterli geçitler Ve trafik kolaylik-
lari düsünülmüs mü? i.
27. Ortam aydinlatmasi ve özel isik kaynagi sistemleri yeterli midir? Devamli
bakim ve onarimiari yapiliyor mu?
28. Elektrik donanimlarinin ve açikta kalan tüm elektrik kordonlannin güvenligi
için önlemler aliniyor mu?
29. Ortam isisi, rutubeti ve hava akimi saglikli bir düzeyde tutulabiliyor mu?
30. Ortamda asiri gürültü var mi') Ne gibi önlemler alinmis?
3 i. Çok sicak ve çok soguk kosullarda çalismak zorunlu ise, gerekli miyim, ku
sam. perdeleme, çalisma sürelerinin kisaltilmasi ve dinlendirme gibi önlem
ler aliniyor mu.
32. Isyerinde toz, duman. zehirli gaz ve buharlar ya da radyasyon gibi saglik sa
kincalar var mi? Ne gibi Önlemler düsünülmüs) "
]3. Is çevresinde uçucu. yanici ve patlayici gaz ya 9:1 buhar/ar var mi? Ne gibi
koruyucu Önlemler aliniyor"
286
i'
(, (
"~
('
r
(~ ,
r
(i
(,
II
i
( ,
( ,
1 (
!
, i
i' i
i
i
i i i i i ,I
i' i
i i)
i I,
' i
i 1,,1
i ,I i I' i i: i i; r Ii i I'
35.
36.
37.
38.
39.
40.
41.
42,
43.
44.
45.
46.
47.
48.
Isyerine özel baskaca saglik ve güvenlik sorunlari var mi? Ne gibi önlemler
aliniyor?
Zincirler. çekme halaiiari. her türlü çelik halat baglantil~ri ve çekici sistemle
ri için periyodik test ve bakim düzeni kurulmus mu?
Yangin ve alarm haiieri için acil çikis ~aplJarl ve her türlü kUf"..armageçitleri
düsünülmüs mü?
Isyerinde devamli saglik servisi ve ilk yardim örgütlenmesi var mi?
Isçilerin görme, isitme ve genel saglik muayeneleri periyodik bir sekilde ya
piliyor mu?
Fabrika içinde iletisim için özel bir dUzen kurulmus mu?
Kalite kontrol hizmetleri nasil yürütülüyor? Yeterli mi?
Çalisanlarin is hevesi ve genel verimliligini artinnak için önlemler aliniyor
mu?
isçilerin güvenligini saglayacak barct. koruyucu giysi. kaynak maskesi. çelik
burunlu ayakkabi, güzlük. kulaklik gibi «KIsiSEL icORUYUCUl.A.R» veri
liyormu?
Is görenlerin beslenme sorunlari çözümlenmis mi?
Yikanma. soyunma ve yemekhane gibi kullanim hacimleri var mi?
Çalisma saatleri ve vardiyalar nasil düzenleniyor?
Isyerinde psiko-sosyal sorunlarla ilgilenen bir yönetici istihdam ediliyor mu?
Yönetim ile isgörenler arasi iliskiler taraflarca etkin. yararli ve yeterli bulu
nuyormu?
287
i i i
IIÇÖZÜMLÜ ANKET YAKLASiMINA BIR ÖRNEK
Kazutaka;KOGl, Tokyo, JAPOm A
""
i
'I
( )
( )
( )
( )
( )
( )
2'89
i i
(
i j i
.i
i
i
3. Operatörün çalistiti hacimlerde kol ve bac8k hareketleri için
yeterli seiWst ~n ~Ü!iilliüimüS,müdür?
Isyerindeki bölme ve yerlestirmelerde degisiklik yaparak daha ge
nis bir devinme alani saglanmalidir
Yer açmak gerekiyorsa malzeme ve makinalann yerlesim planini
degistirmek düsünülmelidir
Operatörün egilme, çömelme ve dii.üsrü çalisma için yeterli serbest
devinim alani olmalidir
Ayakta çalisma için ayak, bacak ve diz için rahat çalisma hacimleri
düsünülmeIi
Kisisel ve operasyonel araç-gereç ve malzemeler ile diger gereçle
rin yerlestirilecegi yer saglanmalidir
Acil hallerde, isbasi ve çalisma postalanni çabucak bosaltabilmek
için önlemler alinmalidir
4. Operatörün çalismasini iengelleyen ve' rahatsiz eden Çikinti ve
makina uzantilan var midir?
Bu tür çikinti parçalarini koruyucu örtü altina almak yerinde olur
Çikinti ve uzantilarin keski n ve yaralayici kisimlanni zararsiz hale
getirilmesi gerekmektedir
Tehlikeli uzanti ve çikintilari tehlike isareti renklerle boyamali ve
bu tehlikeli bölgeler yumusak yastiklar ile gizlenmelidir
Operatörün ve isçilerin koruyucu eldiven ve baret gibi koruyuculari
kullanmalan öngörülmelidir
KONTROLLAR
1. En siki kontrol sistemleri operatörün en kolay ulasabilecegi bir
sekilde mi tasarlanmistir?
Kontrol panellerinin ve masa üst yüzeyinin operatörün en iyi ulasa
bilecegi sekilde düzenlenmesi gerekir
EI kontrol sistemlerinin yer ve pozisyonlarinin degistirilmesi gerek
mektedir
Ayak kontrol sistemlerinin yer ve pozisyonlarinin degistirilmesi ge-
rekmektedir .
Kontrollann optimal kullanis kolayligi için tasanm degisiklikleri
(kolu.uzatmak. yakin getirmek gibi) yapmak gerekiyor
Oturus ya da ayakta durus pozisyonlarini yeniden incelemek, bazi
oturus pozisyonlarini ayakta, bazi ayakta pozisyonlan da oturur
durusa çevirmek yararli olur
.1
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
: 'I
i i;
'I
"
i i (~
i '
i
i ii i
i I'
28H
BOYUT SORUNLARI
1. Operatörün isyerine giriste kuiiandigi düzen, rahat geçis
saglayan ve yeterli büyüklükte midir?
Kapinin genisletilmesi gerekir
Kapinin yerini degistirmek gerekiyor
Kapi önündeki merdivenlerin rahatliginin artirilmasi ya da merdi-
ven ilavesi gerekiyor. i
Kapi geçislerinde güvenlik için tutunma barlan[ilave edilmesi gere-
kir i
Kisisel malzeme, araç-gereç ve teçhizatin kapidan kolay geçbilmesi
için yeni bir düzen gerekli
2. Op~ratörün isbasinda rahat d~vinimi için çalisma alanlari
yeterli midir?
Operatörün geçtigi geçitierin çizilerek belirlenmesi ve güvenli bir
geçis için isaretlenmesi gerekir
Operatörün kullandigi özel geçitier ayrica bir duvar. merdiven, trab
zan ve benzeri gereksinimlere göre tasarlanmalidir
Makina ve malzemenin yerlerinin degistirilerek rahat bir geçit ola
nagi saglanmalidir.
Çalisanlar. araç-gereç ve makinalar için yeterli ,yer için yeni bir dü
zenleme gereklidir.
OperatÖrün çalisma alanindan geçmek durumuryda olan diger isçiler
için de yeterli geçit olanagi bulundurulmalidir.
i i290
~
i
(
\
i
, ,
i
j
(
(
,
~ .i
i 'I
' ,
'I
i
i
i i
i i ·1
'i
'i
,
i
i
"
Ii ""'I I'
,
i i ),' i I,
,
li " "
2. Operatömn aydinlanmasi düsük bir yerde çaIi,masl.
gerekiyorsa (karanlikta gözlemlerne, ekrandan izleme gibi) ne
gibi önlemler alinmalidir?
Kontrollann pannak uçlan ile birbirinden ayniabilecegi kolay bir
tanitici tasarim gerekiyor
Tüm göstergeler için kosularin elverdigi ölçülerde kolay okumayi
saglayacak isik kullanimi öngörülmelidir
Karanlikta daha kolay uyum saglanabilen renidi isik kullanimindan
yararlanilmalidir
Operatör, çalisma süreci içinde sik sik farkli aydinlatma düzeyinde
çalisma yerlerine geçmek rorunda kalmamalidir
Aydinlatma ve hiç aydinlatmama arasinda operasyonun elverdigi
ölçülerde en uygun isiklama düzeyi seçilmeli
Ekran izlemede ve derin ve aydinlatilmis yüzeylerde gözle takip is
lerinde, disardan gelen isik rahatsiz edici oldu~undan, bunun
perdelenmesi gerekmektedir
: i. J)i 'i .,
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
291
'II i 'i
i i,'
i 'i
i
'i
i
'i
i ,
i
'i
1
'1
GENelÇEVRE
1. Operatömnçalist$ yerde, yapilan ~in gerektirdili ölçülerde
aycbnlatma satfamiiiifmidir?
Günisi~i ve di~er aydlltlatma olanaklarinin. yapilan isin incelik de
recesine uygun düzeye getirilmesi gerekir
Operatörün yapti~1 isin gere~i kendisine özel bir aydinlatma düzeni
.de gerekmektedir
Operatörün görüsünü kolaylastirmak ve göz yorgunlugunu aza)t.a
bilmek için aydinlatmada kontrast yaklasimi getirilmelidir
Çalisma yüzeyindeki parlama ve göz kamastirmayi ortadan kaldir
mak için operatörün yerini degistirmek gerekir
Çalisma yüzeyinde asin y;insima ve parlamayi azaltmak için. aydin
latma düzeyini ve isigin gelis açilanni degistirmek gerekmektedir
Operatörün çalisma yüzeyine gereksiz gölge ve isik kesikligine ne
den olan perdelerne açisindan yaklasmak ve bu gibi sakincali
halleri ortadan kaldirmak gerekmektedir
Operatörün önünde asin titresen ve hareket eden ve izlenmesi gere
ken olay ve malzeme vardir. Isçinin gözü slroboskopik etki a1~
tindadir. Düzeltilmelidir
( )
( )
( ),
Seçilmis kontrol sistemleri amaca uygun mudur?
Kuvvet uygulama ve zamanlama açisindan en uyumlu kontrol sis
temleriniseçmek gerekiyor (dügme, kol. baski dügmesi ya da
benzerleri)
Kullanilan kontrol sistemlerinin yerine baska sistemler daha etkin
olabilir
Kontrollarin sag ve sol elle kullanim düzeni degistirilebilir
Kontrollarin yanlis devreye sokulmasi ya da ayar hatasi yüzünden
kaza ihtimali dogmaktadir. Önlem almak gerekiyor
Kontrollarin gerektirdigi fiziksel efor azaltilmflidir
Pedal seklindeki kontrol sistemleri yeterli nlidir?
Pedal düzeni operatÖrÜn ayakta durmasini gerektirmektedir ve bu
nun otururken kontrol'a dönüstürül mesi gerekir
Oturmak mümkÜn olmadigindan, pedallarin ayni görevi yapabile
cek baska kontrol sistemlerine çevrilmesi ya da pedallarin kulla
nimin en aza indirilmesi gerekir
Pedallarin pozisyonunu en optimal bir yere koymalidir
Pedallarin seklini ve büyüklügünü, kolay kullanim için gelistirmek
gerekiyor
Pedallarili basimi yüksekligi. karsi direnci ve hareket dogrultusu gi,
bi özelliklerinin incelenmesi ve gelistirilmesi gerekiyor
i .-
Pedal sayisi ikiden fazla olmamalidir.. Böyle :bir durum nedeni ile
tasarim degisiklioj "erekivar '
Kontrollarin ~ümü eel: alin~iginda, operatöjün makinasini islet
mekteki akicilik. kolaylik ve etkinlik düzeyini yeterli buluyor
musunuz?
Kontrollar yerlesim. tip ve hareket dogrultusu gibi teknik açilardan
incelenerek yeni bir düzenleme yapilmalidir
Kontrollari. kullani!is sikligi ve duyarliligi gereksinimlerine göre
yeniden düzenlemek gerekiyor
Kontrollari ilgili olduklari sinyal sistemleri ile uyumlu ve olasilik
varsa onlara yakin yerlestirmeli
Kontrollarin birbirinden kolayca ayrilabilmesi için gerek mekanigi
ve gerekse renkleri açisindan ayirmak gerekecek
En çok kullanilan kontrollara yeterli yüzeyayrilarak kullanim ve
ulasma sorunu çözümlenmelidir
Acil hallerde kullanilmasi gereken «alarm» kontrol sistemlerini ça
bucak gÖrülecek ve kolayca ulasilacak biry sekilde düze~lemek
gereksinimi vardir
4.
3.
2.3. Ortam gürültüsü operatörün is verimini düsüroyor ya da onu,
rahatsiz ediyor mu?
Gürültüyü kaynaktan kesrnek ve nedenini ortadan kaldirmak gerek
mektedir
Gürültüyü tamamen perdelemek ve en azindan azaltmak mümkün
dür
Gürültülü çalisan bölümlerin digerlerinden ayrilmasi zorunlugu var
dir
Zemin yapisi gürültüyü yaymakta olumsuz etki yapmaktadir
Duvarlarda, çati altinda ve yer dösemelerinde (es emici bir yapilas-
maya gerek vardir :
.i. Yukandaki yald;L~mi;ara ragm~n, güi'ül!ü fHizeyi ;i:ia/tiX:imiyor
ve isitme kaybi tehlikesi sözkonusu ise ne yapilabilir'?
Güniltliye maruziyet süreleri kisaltilmalidir
Kulak tikaei ve kulak örtücüsü gibi kisisel koruyucular ku11anmak
zorunlugu vardir
Dönem dönem, operatörlerin odiyometrik testlerle isitme kayiplari
nin izlenmesi gerekir
Kulaklik ve benzeri koruyucularin kullanilmasindan dogacak ve
rimlilik kayiplarinin da enaza indirilmesi öngörülmelidir
Kisisel koruyucularin kullanilmasinin asagidqki sakincalari yarat
masi söz konusudur (teknik danisma ya da operatörlerle görüs-
me ile saptanacak sakincalari yaziniz) r
is DÜZENi
i. isyerinde dinlenme aralari veriliyor mu? Gerekli mi?
tki saati geçen uzun ve devamli dikkat isteyen (;alismalardan kaçin
mak gözetilmemis. Gereklidir
Tek ve uzun bir dinlenme arasi metodu degistirilerek yerine kisa ve
sik araliklarla dinlenme konulmalidir ,
tsçilerin kendileri gerek gördüklerinde kisa süreli ve istege bagli
dinlenme aralari verebilmeleri yararli bir uygulama olur
Yemek aralari uzun ve mesaiyi bölücü özellikler göstermektedir.
Bunlarin daha kisa. mümkünse yemekten sonra kisa bir süre din
lenme olarak planlanmasi gerekir
tsçiler için ayri ve uygun sekilde düzenlenmisdinlenme yerleri ha
zirlanmalidir
i jl
LI
i
'I 'I
i
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( ")
( )
( )
293
, ,
\
') 'i
:)
'j
'I
i
i
, .
2. Vardiya usulü ne çalisilan isyerlerinde nelere,dikkat edilmelidir?
Gece mesaisiyerine. gece yarisi~a kadar çalis~ak ya da sabah er
ken saatlerde mesaiyebaslayarakçalismak gibi düzenlemelere
gidilmelidir
Operatörlerin mesa.ileri arasinda en az 12 saat dinlenme süresi ön
görülmelidir
Günlük mesai saatleri 8 saati asmaktadir. Operatörün isi agir oldu
gundan bundan kaçinilmalidir
Pespese gece mesaisi yaklasiminin zararlari gözönünde tuiularak,
gece mesaisi düzenlemeleri yeniden ele alinmali ve kisa süreli
rotasyona gidilineli
Her gece mesaisinden sonra, tam toparlanma için yeterli süre tanin
mali
Operatörlerin kendi sosyal yasamlarini iyi düzenleyebilmeleri için
olabildigi ölçülere hafta sonu tatili rastlatilmali
3. Düzensiz mesai saattleri ve oldukça uzak çalisma yerlerinde er
gonomik sakrncalan enliza indirmek için ne önlemler alinir?
Isyerine ulasim sorununun öncelikle çözümlenmesi" gerekir
Mesailerin baslangiç ve bitim saatlerinin, mesai stresini azaItacak
bir sekilde planlanmasi gerekir
Isçilere saglanacak dinlenme ve konaklama tesislerini en iyi ve din
lendirici bir düzeye getirmek gerekiyor
Isçilerin günlük gereksinimleri, kantin ve yemekhane gibi tesislere
önem verilmesi gerekiyor
Her türlü yorgunluk ve bezginligi önlemek ve çalisma saatlerinin
«is düzeni arastirmalari» ile en optimal sekilde düzenlenmesi
gereksinimi vardir
Tüm çalisma saatlerinde saglik hizmetleri gereksinimi ve özellikle
ilk yardim tesislerinin varligi önemlidir ve gerekli düzenlemeler
yapilmalidir .
, ,
'I
i
i;'
( )
(~
, :;1 i Li
( ,
i
i
II
i
ii
,,-
! i~
i
"
292
i
i li )ÖLÇEK III KILO
Ib kg
ÖLÇEK II YÜZEY ALANI
2
m
ÖLÇEK! BOY
in cm
AÇIKLAMA:
Vücut Yüzey Alani Hesaplamak için Namagram :
Sekil 33'de, m2 olarak vÜcut yÜzey alanini he~aplamakta kullanilan
nomogram görÜlmektedir. insan vÜcut boyu ile agirligi biliniyorsa. iki
kenardaki düz çizgilerle bulunarak, orta çizgideki ölçegi kestip;e nokta
vücut yüzeyalanini vern1ektedir.
Örnegin, agirlik =" 70 kg
boy = i75 cm için
Yüzeyalani = 1,84 m2 namagramelan bulunabilir (;'l.
-~
" ~
LOO
l.3 -7
~
i
z.a u
i
'i'-i,"
:'.1 --
=""'-
26 :
i::'~~'
2..5 -
H· :',3 -'
. iTO
2.1. -.
110
.i.i-
0105
lZO -:. 100
!bS
i.o .s
-I'"
1.9 -- 1
'00,·00
::g es
iss
i.ô -.
110 tl)
ISO
1.1 -'
iM ~
145
1.6 -
150-= 10
1.5-'
140-
65
140
iM-
M
135
H
tlO ss
130
1.3·c
110
so
~-
.
lLS
II
'DO
-<5
l'
'0
110
i.i LO
~
i
'o·
i
115
1.0-
.0
,~-
.-
{OS
110
TO
OT
o.s
30
1115
GO~
,-
M-
100
1--8
l-
50
ss
0.1
-~
i
3'
i" LO
i
90 10
i
05
06
,
o.=ia--i
"1.. iS
St!ki133: Yükseklik ve Kilo'ya ~i\re vünil yüzey alaninivcrcn l1oTl1ognini
(') McArdle, W.D., Kalch F.!., and Kalch V.L., Exercise Physiology. Energy, Nutrition and Human per
formance, Lee and Fubriger, Philadelphia, 1986. pp. 133.
107
•